ก่อนที่จะระบุว่า ในหัวข้อเรื่องที่กล่าวไว้รวม ๒๑๙ หัวข้อนั้น ข้อไหนเนื่องมาจากความเห็นผิดของนิกาย ไหน จะรวบรวมกล่าวสรูปอีกครั้งหนึ่ง เมื่อกล่าวถึงรายละเอียดของแต่ละหัวข้อจบแล้ว ในชั้นนี้จึงเพียง ขอชี้แจงให้ทราบว่า คัมภีร์กถาวัตถุ แต่งขึ้นเพื่อแก้ความเข้าใจผิด หรือความคิดเห็นที่แตกแยกออกไปจากเถรวาท คือพระพุทธศาสนาแบบที่ไทยนับ ถือกันอยู่ในปัจจุบัน อันแสดงว่าผู้เรียบเรียงคือพระโมคคลีบุตร ติสสเถระ จะต้องศึกษาลัทธิอื่นจนเข้าใจอย่างถี่ถ้วนแล้วยืนหลัก ของฝ่ายเถรวาทไว้ โดยชี้แจงโต้แย้งอย่างดีที่สุด.

    ถาม : เราย่อมได้ " บุคคล " โดยอรรถอันประจักษ์ ( สัจฉิกัตถะ ) และอรรถอย่างยิ่ง ( ปรมัตถะ ) หรือ ?

    ตอบ : ใช่ ( โปรดทราบว่า เป็นคำตอบของผู้เห็นผิด )

    ถาม : เราย่อมได้อรรถอันประจักษ์ และอรรถอย่างยิ่งจากหลักการที่ว่า " เราย่อมได้บุคคลโดย อรรถอันประจักษ์ และอรรถอย่างยิ่ง " หรือ ?

    ตอบ : อย่าพูดอย่างนั้น

    ถาม : ท่านจงรู้ความผิดเถิด ถ้าเราย่อมได้บุคคลโดยอรรถอันประจักษ์ และอรรถอย่างยิ่ง ก็ควร กล่าวได้ว่า เราย่อมได้อรรถอันประจักษ์ และอรรถอย่างยิ่งจากหลักการนั้นได้ เนื่องจากท่านรับหลักการเฉพาะข้อแรก ปฏิเสธ หลักการข้อหลังคำกล่าวของท่านจึงผิด ถ้าไม่รับหลักการข้อแรกก็ต้องไม่รับหลักการข้อหลังด้วย ถ้ารับหลักการข้อแรกก็ต้อง รับหลักการข้อหลังด้วย เมื่อรับหลักการข้อแรก แต่ไม่รับหลักการข้อหลัง คำกล่าวของท่านจึงผิด

    ( หมายเหตุ : หัวข้อเรื่องบุคคลนี้ ยังแจกเป็นคำถามคำตอบยอกย้อนต่าง ๆ อีกนับจำนวนร้อย แต่ ที่ตั้งไว้ข้างต้นนี้ เป็นเพียงตัวอย่างที่เป็นหลัก เรียกว่า " อนุโลมปัญจกะ " คือคำถามคำตอบตามลำดับรวม ๕ ข้อ คำถามคำ ตอบนี้ใช้สำหรับไล่เลียงเอากับพวกที่ยึดถือในเรื่อง " บุคคล " ได้แก่ นิกายวัชชีปุตตกะ, นิกายสมิติยะ และเดียรถีย์อื่น ๆ นอกศาสนา หลักการสำคัญมีอยู่ว่า พระพุทธเจ้าทรงเทศนาสอน ๒ อย่าง คือสอนตามสมติ คือตามที่โลกนัดหมายกันเรียก ร้อง กับสอนตามปรมัตถ์ คือสอนตามความจริงอย่างยิ่ง เพื่อให้เห็นแก่นแท้ของสิ่งทั้งหลายว่า มีจริงแค่ไหน ขอยกตัวอย่างใน เรื่องบุคคล ถ้ากล่าวตามความจริงโดยสมติก็มีอยู่ เวลาสอนเพื่อให้คนทั่วไปรู้และเข้าใจ ก็ต้องใช้สำนวนสมมติในทางโลก เรียก ว่าสัตว์ บุคคล ตัวตน เราเขา แต่เมื่อสอนให้รู้ซึ้งถึงสภาพความจริง เพื่อจะได้ไม่ติดไม่ยึดถือในเรื่องสัตว์ บุคคล ตัวตน เราเขา ก็สอนความจริงโดยปรมัตถ์ คือสอนให้เห็นว่าสัตว์ บุคคล ตัวตน เป็นเพียงสิ่งสมมติตามโวหารโลก ประกอบขึ้นจากส่วนย่อย ต่าง ๆ ไม่ควรยึดถือเป็นจริงเป็นจัง การสอนความจริงโดยสมมติและโดยปรมัตถ์ไม่ขัดกัน เหมือนหนึ่งการชี้ให้ดูภาพถ่ายว่าผู้นั้น ผู้นี้เป็นความจริงขั้นสมมติ และการชี้ให้รู้ความจริงอีกขั้นหนึ่งว่า เป็นเพียงกระดาษ และ กระดาษก็เป็นส่วนผสมของสิ่งต่าง ๆ

   แต่มีเจ้าลัทธิบางพวกตามที่กล่าวไว้ ถือว่าบุคคลมีอยู่จริง โดยความจริงขั้นปรมัตถ์ ซึ่งผิดไปจากหลักทาง พระพุทธศาสนา จึงต้องย้อนถามว่า ถ้าอย่างนั้นความจริงขั้นปรมัตถ์ ก็อาจหาได้จาก " บุคคล " ใช่หรือไม่ ซึ่งฝ่ายเห็นผิดต้อง ยอมรับว่าไม่ใช่ )

    ถาม : พระอรหันต์ย่อมเสื่อมจากความเป็นพระอรหันต์ได้ใช่ไหม ?

    ตอบ : ใช่ ( โปรดทราบว่าเป็นคำตอบของผู้เห็นผิด )

    ถาม : พระอรหันต์ย่อมเสื่อมจากความเป็นพระอรหันต์ในที่ทั้งปวงใช่ไหม ?

    ตอบ : อย่าพูดอย่างนั้น

   ( ต่อจากนั้นได้มีคำถามคำตอบปลีกย่อยจากหลักใหญ่นี้นับจำนวนร้อย และในที่สุดเป็นการอ้างหลักถามให้

   จำนนต่อหลักการที่ว่า พระอรหันต์ไม่เสื่อมจากความเป็นพระอรหันต์ ความเห็นผิดข้อนี้เป็นของ

   นิกายสมิติยะ, วัชชีปุตตกะ สัพพัตถิกวาทะ และมหาสังฆิกะบางพวก )

    ถาม : การอยู่ประพฤติพรหมจรรย์ในเทพทั้งหลายไม่มีใช่ไหม ?

    ตอบ : ใช่ ( โปรดทราบว่า คำว่า พรหมจรรย์ มีอยู่ ๒ อย่าง คืออย่างหนึ่ง ได้แก่การปฏิบัติตาม

   มรรคาหรือข้อปฏิบัติที่เรียกว่ามัคคภาวนา อีกอย่างหนึ่ง ได้แก่การบวช การบวชของเทพไม่มี แต่การเจริญ

   มรรคมีอยู่ การตอบว่า ใช่ จึงนับว่าผิดครึ่งถูกครึ่ง )

   ( ต่อจากนั้นเป็นการถามให้จำนนต่อหลักการที่ว่า เทพที่ประพฤติในทางดีงามมีอยู่ อันชื่อได้ว่าบำเพ็ญ

   มัคคภาวนา จึงไม่ควรปฏิเสธว่า ไม่มีการอยู่ประพฤติพรหมจรรย์ในรูปของมัคคภาวนาในหมู่เทพ

   ความเห็นผิดนี้เป็นของนิกายสมิติยะ )

    ถาม : พระอริยบุคคลย่อมละกิเลสได้บางส่วนใช่ไหม ?

    ตอบ : ใช่ ( ผู้ตอบหมายความว่า กิเลสแต่ละชนิดที่ละได้ ไม่ใช่ละได้ทั้งหมด หากละได้เพียง

   บางส่วน เหลืออยู่บางส่วน )

   ( ต่อจากนั้นเป็นการถามให้จำนนต่อหลักการที่ว่า ถ้าละอันไหนได้ก็ละได้เด็จขาดในเรื่องนั้น โดยยกพระ

   พุทธภาษิตมาอ้าง ให้ผู้ตอบยอมจำนนว่า พระอริยสาวกที่เห็นธรรมย่อมละสักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา และ

   สีลัพพตปรามาส^๑ ได้ ไม่ใช่ละสักกายทิฏฐิได้เพียงนิดหน่อย

   และวิจิกิจฉา สีลัพพตปรามาสอีกอย่างละนิดหน่อย มติที่เห็นผิดเรื่องละได้เพียงบางส่วนนี้เป็นของนิกาย

   สมิติยะ)

    ถาม : บุถุชนย่อมละกามราคะ( ความกำหนัดในกาม ) และพยาบาท ( ความปองร้าย ) ได้ใช่หรือไม่ ?

    ตอบ : ใช่ ( เป็นการตอบด้วยความเห็นผิด เพราะบุถุชนที่ได้ฌาน แม้จะไม่มีกามราคะและพยาบาท

   แต่ก็อาจกลับมีได้อีกเมื่อเสื่อมจากฌาน )

   ( ต่อจากนั้นได้มีการถามตอบอีกมากมาย โดยยกพระพุทธภาษิตมาตั้ง ให้ฝ่ายตอบซึ่งสมมติว่าเป็นผู้เห็นผิด

   ต้องยอมจำนนต่อเหตุผลว่า บุถุชนและกามราคะและพยาบาทไม่ได้ )

    ถาม : ทุกอย่างมีอยู่ใช่ไหม ?

    ตอบ : ใช่ ( พึงทราบว่าเป็นคำตอบของฝ่ายเห็นผิด )

    ถาม : ทุกอย่างมีในที่ทั้งปวงใช่ไหม ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

    ถาม : ทุกอย่างมีในกาลทั้งปวงใช่ไหม ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

    ถาม : ทุกอย่างมีโดยประการทั้งปวงใช่ไหม ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

    ถาม : ทุกอย่างมีในสิ่งทั้งปวงใช่ไหม ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

    ถาม : ความเห็นที่ว่า ความเห็นสิ่งทั้งปวงมี เป็นความเห็นผิดดังนี้ จัดว่าเป็นความเห็นชอบ ก็มี

   ใช่ไหม ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

    ถาม : อดีตมีอยู่ใช่ไหม ?

    ตอบ : ใช่

    ถาม : อดีต ดับแล้ว พ้นไปแล้ว แปรไปแล้ว มิได้ตั้งอยู่แล้ว ตั้งอยู่ไม่ได้แล้ว มิใช่หรือ ?

    ตอบ : ใช่

    ถาม : ถ้าอย่างนั้น ท่านก็ไม่ควรกล่าวว่า อดีตมีอยู่

    ( หมายเหตุ : ความเห็นผิดว่า ทุกสิ่งมีอยู่นี้เป็นของ ; นิกายสัพพัตถิกวาทะ โดยตรงในที่

   นี้ได้แสดงให้เห็นการถามต้อน เพื่อให้จนแก่เหตุผลเพียงเล็กน้อย แต่ก็ชัดเจนพอจะแสดงว่า ได้มีการใช้เหตุ

   ผลหักล้างกันอย่างไรบ้าง การโต้ตอบยังมีอีกมากนักนับด้วยจำนวนร้อย ๆ ได้แสดงไว้ในที่นี้เพียงสังเขป )

    ถาม : ขันธ์ทั้งหลายเป็นอดีตได้ไหม ?

    ตอบ : ได้

    ถาม : อายตนะ, ธาตุ เป็นอดีตได้ไหม ?

    ตอบ : ได้

    ถาม : อดีตมีอยู่ใช่ไหม ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

   ( ต่อจากนั้นเป็นการถามตอบต่อไปอีกมากมายจนกว่าจะจบภายในหัวข้อนี้ มีข้อที่พึงสังเกตุเป็นพิเศษ

   ก็คือที่แล้ว ๆ มา ฝ่ายเห็นถูกเป็นฝ่ายตั้งคำถามรุกฝ่ายเห็นผิด แต่คราวนี้เมื่อถึงข้อที่ ๗ อันมีประเด็นตอเนื่อง

   มาจากข้อที่ ๖ ฝ่ายเห็นผิดกลับเป็นฝ่ายถามรุกฝ่ายเห็นถูก คือฝ่ายเห็นถูกถือว่า ขันธ์ อายตะ ธาตุ เป็นได้ทั้ง

   อดีต อนาคต ปัจจุบัน แต่จะใช้คำว่า " อตฺถิ " ที่แปลว่า " มีอยู่ " ได้ เฉพาะปัจจุบันเท่านั้น ข้อนี้

   เป็นความจริงเพราะที่เป็นอดีตก็ " มีแล้ว " หรือที่เป็นอนาคตก็ " จักมี " แต่ฝ่ายเห็นผิดซึ่งเป็นผู้ซักพยายาม

   ต้อนให้อดีตกับอนาคต " มีอยู่ " ให้ได้ ด้วยอ้างพระพุทธพจน์ต่าง ๆ แต่พระพุทธพจน์นั้น ๆ ที่นำมาอ้าง ก็

   เพียงแสดงว่า ขันธ์ เป็นอดีต อนาคต ปัจจุบันเท่านั้น มิได้มีตอนไหนที่แสดงว่า ขันธ์เป็นอดีต อนาคต

   " มีอยู่ " เลย )

    ถาม : อดีตมีอยู่ใช่ไหม ?

    ตอบ : บางอย่างมี บางอย่างไม่มี

    ถาม : หมายความว่า บางอย่างดับ บางอย่างไม่ดับ, บางอย่างพ้นไป บางอย่างไม่พ้นไป, บางอย่าง

   แปรไป บางอย่างไม่แปรไป, บางอย่างมิได้ตั้งอยู่ บางอย่างตั้งอยู่, บางอย่างตั้งอยู่ไม่ได้ บางอย่างตั้งอยู่ได้

   ใช่หรือไม่ ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

   ( นอกจากนั้นยังมีคำถามคำตอบอีกมากหลาย แต่คราวนี้กลับรูปเก่า คือฝ่ายถามเป็นฝ่ายเห็นถูก ฝ่ายตอบเป็น

   ฝ่ายเห็นผิด ฝ่ายถามเป็นฝ่ายรุกให้ฝ่ายตอบจน ในข้อที่ถือผิดว่า อดีตบางอย่างมี บางอย่างไม่มี ซึ่งเป็นมติของ

    นิกายกัสสปิกะ คำถามคำตอบได้กล่าวถึงเรื่องอนาคตกับปัจจุบันด้วย )

    ถาม : ธรรมทั้งปวงเป็นสติปัฏฐาน ( การตั้งสติ ) ใช่ไหม ?

    ตอบ : ใช่ ( พึงทราบว่าเป็นคำตอบของฝ่ายเห็นผิด )

    ถาม : หมายความว่า ธรรมทั้งปวงเป็นสติ, เป็นอินทรีย์คือสติ, เป็นกำลังคือสติ, เป็นความระลึก

   ชอบ, เป็นองค์แห่งการตรัสรู้คือสติ, เป็นเอกายนมรรค ( ทางเป็นที่ไปอันเอก ), เป็นธรรมให้ถึงความสิ้นไป

   แห่งกิเลส, เป็นธรรมให้ถึงความตรัสรู้, เป็นธรรมให้ถึงความไม่สั่งสมกิเลส, เป็นธรรมไม่มีอาสวะ, ไม่เป็นที่

   ตั้งแห่งสัญโญชน์ ฯลฯ ธรรมทั้งปวงเป็นพุทธานุสสติ จนถึงอุปสมานุสสติใช่หรือไม่ ?

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

   ( ฝ่ายถามเป็นฝ่ายไล่เลียงเอาแก่ฝ่ายตอบซึ่งเป็นพวกเห็นผิด จับประเด็นผิดในธรรมบางข้อ เลยเข้าใจผิดว่า

   ธรรมทั้งปวงเป็นสติปัฏฐาน ความเห็นผิดนี้เป็นของ นิกายอันธกะ ซึ่งภายหลังแตกออกเป็น ๔ นิกาย

   คือ ปุพพเสลิยะ, อปรเสลิยะ, ราชคิริยะ, สิทธัตถิภะ, คำว่า ธรรมทั้งปวงเป็นสติปัฏฐานนั้น ว่าโดยเหตุ

   ผลทั่วไปก็ใช้ไม่ได้แล้ว เพราะคำว่า ธรรมทั้งปวง ย่อมหมายทั้งกุศลธรรม อกุศลธรรม และอัพยากตธรรม

   แต่สติปัฏฐานเป็กุศลธรรม จึงไม่ควรกล่าวว่า ธรรมทั้งปวงเป็นสติปัฏฐาน )

    ถาม : อดีต, อนาคต, ปัจจุบัน มีอยู่ใช่ไหม^๔ ?

    ตอบ : มีอย่างนี้ ไม่มีอย่างนี้

    ถาม : อันนั้นแหละมี อันนั้นแหละไม่มีใช่ไหม ? ( ทั้งสิ่งที่มีและไม่มี เป็นอันเดียวกันใช่หรือไม่ )

    ตอบ : ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น

    นิกายอันธกะเป็นฝ่ายมีความเห็นผิดข้อนี้ คือเห็นว่าธรรมทั้งปวงชื่อว่ามีอยู่ โดยฐานะเป็นรูป เป็นต้น;

   ชื่อว่าไม่มี คือเมื่อกล่าวถึงอดีต ก็ไม่มีอนาคตและปัจจุบัน เมื่อกล่าวถึงปัจจุบันและอนาคต ก็ไม่มีอดีต ฝ่าย

   ถามเป็นฝ่ายซักให้จำนนต่อเหตุผล โดยซักตล่อมว่า ทั้งมีและไม่มี เป็นสิ่งเดียวกัน มีอรรถอันเดียวกันหรือ

   เมื่อฝ่ายตอบ ( คือฝ่ายเห็นผิด ) ปฏิเสธว่า ไม่ควรกล่าวอย่างนั้น จึงสับทับต่อไปว่า ถ้ามีและไม่มี มิได้หมาย

   ความอย่างเดียวกัน ท่านก็ไม่ควรจะแสดงทิฏฐิอย่างนี้ )

    '๔' . ความจริงถามทีละข้อ แต่ในที่นี้เพื่อให้ได้ความ จึงรวมทั้งอดีต, อนาคต, และปัจจุบันมาไว้ในคำถาม เดียวกัน