( ได้กล่าวแล้วว่า ในเล่มที่ ๓๙  นี้ มีหัวข้อแห่งยมกเพียง ๓   คือ     ๑. จิตตยมก   ( ธรรมที่เป็นคู่คือจิต )     ๒. ธัมมยมก   ( ธรรมที่เป็นคู่คือธรรม )     ๓. อินทริยยมก   ( ธรรมที่เป็นคู่คืออินทรีย์ คือธรรมที่เป็นใหญ่ในหน้าที่ของตน )   วิธีอธิบายทั้งสามหัวข้อไม่เหมือนกัน   ดังจะกล่าวต่อไปเมื่อถึงหัวข้อนั้น ๆ ) .

   หัวข้อใหญ่ของจิตยมก คือ   อุทเทส หรือบทตั้ง   กับ   นิทเทส หรือบทอธิบาย   แล้วมีหัวข้อย่อยที่บทตั้ง   และคำอธิบายเกี่ยวข้องด้วย ๔ วาระ คือ     ๑. ปุคคลวาร   วาระว่าด้วยบุคคล    ๒. ธัมมวาร   วาระว่าด้วยธรรม    ๓. ปุคคลธัมมวาร   วาระว่าด้วยบุคคลและธรรม    ๔. มิสสกวาร   วาระว่าด้วยจิตที่ผสมด้วยกิเลส.

    ๑. ปุคคลวาร  วาระว่าด้วยบุคคล   จิตของบุคคลใดย่อมเกิดขึ้น   ยังไม่ดับ   จิตของบุคคลนั้นจักดับ จักไม่เกิดขึ้น     อนึ่ง  จิตของบุคคลใดจักดับ   จักไม่เกิดขึ้น   จิตของบุคคลนั้นย่อมเกิดขึ้น   ยังไม่ดับ   ฯ ล ฯ

    ๒. ธัมมวาร วาระว่าด้วยธรรม   จิตย่อมเกิดขึ้นยังไม่ดับ   จิตนั้นจักดับ   จักไม่เกิดขึ้น     อนึ่ง   จิตใด   จักดับ   จักไม่เกิดขึ้น   จิตนั้นย่อมเกิดขึ้น  ยังไม่ดับ ^๑  ฯ ล ฯ

    ๓. ปุคคลธัมมวาร วาระว่าด้วยบุคคลและธรรม   จิตใดของบุคคลใดย่อมเกิดขึ้น   ยังไม่ดับ   จิตนั้นของบุคคลนั้นจักดับ   จักไม่เกิดขึ้น     อนึ่ง   จิตใดของบุคคลใดจักดับ   จักไม่เกิดขึ้น   จิตนั้นของบุคคลนั้น   ย่อมเกิด   ยังไม่ดับ .   ฯลฯ

    ๔. มิสสกวาร วาระว่าด้วยจิตที่ผสมด้วยกิเลส   จิตอันมีราคะของผู้ใดย่อมเกิดขึ้น ;   จิตปราศจากราคะของผู้ใดย่อมเกิดขึ้น ;   ฯ ล ฯ   จิตนั้น ๆ   ของผู้นั้นจักดับ   จักไม่เกิดขึ้น     อนึ่ง   จิตนั้น ๆ   ของผู้ใดจักดับ   จักไม่เกิดขึ้น   จิตนั้น ๆ   ของผู้นั้นย่อมเกิดขึ้น   ยังไม่ดับ  ฯ ล ฯ

   ๑. บทนำตั้งในปุคคลวารมาตั้งคำถามว่า   เป็นเช่นนั้นใช่หรือไม่   แล้วตอบว่า   ในขณะเกิดขึ้น  แห่งจิตสุดท้าย   จิตของผู้นั้นย่อมเกิดขึ้น   ยังไม่ดับ ( แต่ )   จักดับ   จักไม่เกิดขึ้น.   ในขณะเกิดขึ้นแห่งจิตของบุคคลนอกนี้   จิตของเขาย่อมเกิดขึ้น   ยังไม่ดับ ( แต่ )   จักดับด้วย   จักเกิดขึ้นด้วย   ฯ ล ฯ

   ๒. บทนำตั้งในธัมมวารมาตั้งเป็นคำถามว่า   เป็นเช่นนั้นใช่หรือไม่   แล้วตอบว่า   ใช่   แต่ในกรณีที่ว่าจิตใดย่อมไม่เกิดขึ้น   ย่อมดับ   จิตนั้นจักไม่ดับ  จักเกิดขึ้น   ดังนี้  ตอบว่า  ไม่ใช่อย่างนั้น   และในกรณีที่ว่าจิตใด   จักไม่ดับ   จักเกิดขึ้น   จิตนั้นย่อมไม่เกิด   ( แต่ ) ย่อมดับ   ดังนี้   ตอบว่า   ไม่มี .

   ๓. นำบทตั้งในปุคคลธัมมวารมาตั้งเป็นคำตอบแล้วตอบเช่นเดียวกับในธัมมวาร.

   ๔. บทอธิบายในมิสสกวาร   มิได้ตั้งเป็นคำถามตอบ   แต่กล่าวว่า   เมื่ออธิบายถึงจิตของบุคคลใดโดยภาวะของตน   เมื่ออธิบายถึงจิตใดและจิตของบุคคลใด   โดยอรรถอันเดียวกัน   ( กล่าวย้อนไปถึงวารทั้งสามข้างต้น )   บุคคลใดมีจิตประกอบด้วยราคะ   ฯ ล ฯ   มีธรรมอันไม่มีข้าศึก   ธรรมที่เป็นคู่   ( ยมก ) ๓ ประการ   คือ   มูลยมก   ( ธรรมที่เป็นคู่อันเป็นมูล )   จิตตตยมก   ( ธรรมที่เป็นคู่คือจิต )   ธัมมยมก   ( ธรรมที่เป็นคู่คือธรรม )   ย่อมเป็นไป   จนถึงธรรมที่มีข้าศึกและไม่มีข้าศึก   ( คือเมื่อกล่าวถึงจิตของบุคคลมีราคะ   จนถึงไม่มีข้าศึก   ย่อมเข้าในลักษณะยมก ๓   ประการ )

   กุศล   เป็นกุศลธรรม   กุศลธรรม   เป็นกุศล. อกุศล   เป็นอกุศลธรรม   เป็นอกุศล.     อัพบากฤต   เป็นอัพยากตธรรม   อัพยากตธรรม   เป็นอัพยากฤต   ฯ ล ฯ

   กุศล   เป็นกุศลธรรมใช่หรือไม่ ?   ใช่ .     กุศลธรรม   เป็นกุศลใช่หรือไม่ ?   ใช่.     อกุศล   เป็นอกุศลธรรมใช่หรือไม่ ?   ใช่ .     อกุศลธรรม เป็นอกุศลใช่หรือไม่   ใช่ .     อัพยากฤต   เป็นอัพยากตธรรมใช่หรือไม่ ?   ใช่.     อัพยากตธรรม   เป็นอัพยากฤติใช่หรือไม่ ?   ใช่   ฯ ล ฯ

   กุศลเกิดขึ้นแก่ผู้ใด อกุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่.     อนึ่ง   อกุศลธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้ใด   กุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่.

   กุศลเกิดขึ้นแก่ผู้ใด อัพยากตธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ในขณะเกิดขึ้นแห่งกุศลทั้งหลายในอรูป   ( ซึ่งมีขันธ์ ๔ )   กุศลธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้น อัพยากตธรรมย่อมไม่เกิดขึ้น.   ในขณะเกิดขึ้นแห่งกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งกุศลธรรมและอัพยากตธรรมย่อมเกิดแก่ผู้นั้น.     อนึ่ง   อัพยกตธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้ใดกุศลธรรมย่อมเกิดแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ในขณะที่เกิดขึ้นแห่งจิตที่ไม่ประกอบด้วยกุศลอันเป็นไปแก่สัตว์ทั้งปวงผู้กำลังเกิด   อัพยากตธรรมย่อมเกิดแก่สัตว์เหล่านั้น   กุศลธรรมย่อมไม่เกิด   แต่ในขณะที่เกิดขึ้นแห่งกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕  ทั้งอัพยากตธรรมและกุศลธรรมย่อเกิดขึ้นแก่สัตว์เหล่านั้น.

   กุศลเกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อัพยากตธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ในขณะเกิดขึ้นแห่งอกุศลทั้งหลายในอรูป   ( ซึ่งมีขันธ์ ๔ )   อกุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้น   อัพยากตธรรมย่อมไม่เกิดขึ้น.   ในขณะเกิดขึ้นแห่งอกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งกุศลธรรมและอัพยากตธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้น .     อนึ่ง   อัพยากตธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อกุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ในขณะเกิดขึ้นแห่งจิตที่ไม่ประกอบด้วยอกุศล   อันเป็นไปแก่สัตว์ทั้งปวงผู้กำลังเกิด   อัพยากตธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่สัตว์เหล่านั้น   อกุศลธรรมย่อมไม่เกิดขึ้น .   แต่ในขณะที่เกิดขึ้นแห่งอกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งอัพยากตธรรมทั้งอกุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่สัตว์เหล่านั้น   ฯ ล ฯ

   กุศลเกิดขึ้นแก่ผู้ใด อกุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่ .     อนึ่ง   อกุศลธรรมของผู้ใดดับ   กุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่.

   กุศลธรรมของผู้ใดดับ   อัพยากตธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ในขณะดับแห่งกุศลทั้งหลายในอรูป   กุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับ   อัพยากตธรรมย่อมไม่ดับ.   ในขณะดับแห่งกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งกุศลธรรมทั้งอัพยากตธรรมย่อมดับ.     อนึ่ง  อัพยากตธรรมของผู้ใดดับ   กุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ในขณะดับแห่งจิตอันไม่ประกอบด้วยกุศลที่เป็นไปแก่สัตว์ทั้งปวง   ผู้กำลังเคลื่อน ( จุติ )   อัพยากตธรรมของสัตว์เหล่านั้นย่อมดับ   กุศลธรรมย่อมไม่ดับ .   แต่ในขณะดับแห่งกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งอัพยากตธรรมทั้งกุศลธรรมของสัตว์เหล่านั้นย่อมดับ.

   กุศลธรรมของผู้ใดดับ อัพยากตธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ในขณะดับแห่งอกุศลทั้งหลายในอรูป   อกุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับ   อัพยากตธรรมย่อมไม่ดับ   ในขณะดับแห่งอกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งอกุศลธรรมทั้งอัพยากตธรรมของผู้นั้นย่อมดับ .     อนึ่ง   อัพยากตธรรมของผู้ใดดับ   อกุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ในขณะดับแห่งจิตอันไม่ประกอบด้วยอกุศลที่เป็นไปแก่สัตว์ทั้งปวง   ผู้กำลังเคลื่อน ( จุติ )   อัพยากตธรรมของสัตว์เหล่านั้นย่อมดับ   อกุศลธรรมย่อมไม่ดับ   แต่ในขณะดับแห่งอกุศลทั้งหลายในขันธ์ ๕   ทั้งอัพยากตธรรมทั้งอกุศลธรรมของสัตว์นั้นย่อมดับ   ฯ ล ฯ

   กุศลธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อกุศลธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่ .     อนึ่ง   อัพยากตธรรมของผู้ใดดับ   กุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่ .

   กุศลธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อัพยากตธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?  ไม่ใช่ .     อนึ่ง  อัพยากตธรรมของผู้ใดดับ   กุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?  ไม่ใช่ .

   กุศลธรรมเกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อัพยากตธรรมของผู้นั้นย่อมดับใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่ .     อนึ่ง อัพยากตธรรมของผู้ใดดับ   อกุศลธรรมย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ? ไม่ใช่ .

   ผู้ใดทำกุศลธรรมทำให้เกิดขึ้น   ผู้นั้นย่อมละอกุศลธรรมได้ใช่หรือไม่ ?   ใช่ .     อนึ่ง   ผู้ใดละอกุศลธรรมได้   ผู้นั้นย่อมทำกุศลธรรมให้เกิดใช่หรือไม่ ?   ใช่ .     ผู้ใดไม่ทำกุศลธรรมให้เกิด   ผู้นั้นย่อมละอกุศลธรรมไม่ได้ใช่หรือไม่ ?   ใช่ .     อนึ่ง  ผู้ใดละอกุศลธรรมไม่ได้ ผู้นั้นย่อมทำกุศลธรรมให้เกิดไม่ได้ใช่หรือไม่ ?   ใช่   ฯ ล ฯ

   อินทรีย์มี ๒๒   มีอินทรีย์คือตา   เป็นต้น   มีอินทรีย์ของพระอรหันต์ผู้ตรัสรู้สัจจธรรมเป็นที่สุด   ( ดูรายละเอียดที่พระอภิธรรมเล่ม ๒ ) ในหัวข้อ ๕. อินทริยวิภังค์ แจกอินทรีย์

    ตา เป็นอินทรีย์คือตา อินทรีย์คือตา เป็นตา ;   หู   เป็นอินทรีย์คือหู อินทรีย์คือหู เป็นหู ;   จมูก   เป็นอิทรีย์คือจมูก อินทรีย์คือจมูก เป็นจมูก ฯ ล ฯ.

    ตา เป็นอินทรีย์คือตาใช่หรือไม่ ?   ตา   คือตาทิพย์   ตาปัญญา   มิใช่อินทรีย์คือตา   ส่วนอินทรีย์คือตา   เป็นตาด้วย   เป็นอินทรีย์คือตาด้วย .   อินทรีย์คือตา   เป็นตาใช่หรือไม่ ?   ใช่ .   หู   เป็นอินทรีย์คือหูใช่หรือไม่ ?   หูที่เป็นหูทิพย์   ที่เป็น   ตัณหาโสตะ   ( กระแสคือตัณหา ^๒ )   ไม่ใช่อินทรีย์คือหู ส่วนอินทรีย์คือหู   เป็นหูด้วยเป็นอินทรีย์คือหูด้วย .   อินทรีย์คือหู   เป็นหูใช่หรือไม่ ?   ใช่   จมูก   เป็นอินทรีย์คือจมูกใช่หรือไม่ ?   ใช่ .   อินทรีย์คือจมูก   เป็นจมูกใช่หรือไม่ ?   ใช่   ฯ ล ฯ

   อินทรีย์คือ   ตา   เกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อินทรีย์คือ   หู   ย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?  ผู้กำลังเกิดเป็นสัตว์ที่มีตา แต่ไม่มีหู   อินทรีย์คือตาย่อมเกิดขึ้น   แต่อินทรีย์คือหูย่อมไม่เกิดขึ้น.   ผู้กำลังเกิดเป็นสัตว์ที่มีทั้งตาทั้งหูทั้งอินทรีย์คือตาอิทรีย์คือหูย่อมเกิดขึ้น .     อนึ่ง   อินทรีย์   หู   เกิดขึ้นแก่ผู้ใด   อินทรีย์คือ   ตา   ย่อมเกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่ ?   ผู้กำลังเกิดเป็นสัตว์ที่มีทั้งหู   แต่ไม่มีตา   อินทรีย์คือหูย่อมเกิดขึ้น   แต่อินทรีย์คือตาย่อมไม่เกิดขึ้น.   ผู้กำลังเกิดเป็นสัตว์ที่มีทั้งหูทั้งตา  ทั้งอินทรีย์คือหูทั้งอินทรีย์คือตาย่อมเกิดขึ้น   ฯ ล ฯ

   ผู้ใดกำหนดรู้อินทรีย์คือ   ตา ผู้นั้นย่อมกำหนดรู้อินทรีย์คือ   หู   ใช่หรือไม่ ?   ใช่     อนึ่ง   ผู้ใดกำหนดรู้อินทรีย์คือ   หู   ผู้นั้นย่อมกำหนดรู้อินทรีย์คือ   ตา   ใช่หรือไม่   ? ใช่ .

   ผู้ใดกำหนดรู้อินทรีย์คือ   ตา   ผู้นั้นย่อมละได้ซึ่งอินทรีย์คือ   โทมนัส   ( ความเสียใจ )   ใช่หรือไม่ ?   ไม่ใช่ .     อนึ่ง   ผู้ใดละได้ซึ่งอินทรีย์คือ   โทมนัส   ผู้นั้นย่อมกำหนดรู้อินทรีย์คือ   ตา   ใช่หรือไม่ ?  ไม่ใช่   ฯ ล ฯ

'๑' . พึงสังเกตว่า   คำว่า   บุคคล   กับคำว่า  ธรรม   ในวาระทั้งสองนี้ต่างกันอย่างไร

'๒' . ตรงนี้เป็นการเล่นคำ   เพราะโสตะ   แปลว่า   หู   ก็ได้   แปลว่า  กระแส   ก็ได้