คำว่า ปัฏฐาน   เป็นชื่อของคัมภีร์ที่ ๗   แห่งอภิธัมมปิฎก   โปรดย้อนไปดูคำอธิบายอีกครั้งหนึ่ง  ( ในข้อ ๗   แห่งอภิธัมมปิฎก )

    คัมภีร์ปัฏฐานที่พิมพ์ในฉบับไทยมี ๖   ตั้งแต่เล่มที่   ๔๐   ถึงเล่มที่ ๔๕   คือ   เล่มที่ ๔๐   ว่าด้วยอนุโลมติกปัฏฐาน   ได้แก่ปัจจัยอันเกี่ยวกับธรรม   ๓ อย่าง   คือ   กุศลธรรม ๓ อย่าง ,   เวทนา ๓ อย่าง ,   วิบาก ๓ อย่าง ,   อุปาทินนะ ๓ อย่าง ,   สังกิลิฏฐะ ๓ อย่าง   ( คือพูดถึงปัฏฐานแห่งธรรมใน   คัมภีร์ธัมมสังคณี    ( ดูข้อ(๑) ธรรมที่เป็นกุศล   ถึง  (๕) ธรรมที่เศร้าหมอง )

    เล่มที่ ๔๑   เป็นตอนที่ ๒     วาระว่าด้วยอนุโมติกปัฏฐาน ต่อมาจากเล่มที่ ๔๐   คืออธิบายถึงปัจจัยแห่งหัวข้อธรรม ๓   อย่างในคัมภีร์ธัมมสังคณี ตั้งแต่ข้อ ๖  ถึงข้อ ๒๒ .      ( ดูข้อ(๖)  ธรรมที่มีวิตก ถึง  (๒๒) ธรรมที่เห็นได้และถูกต้องได้ )

    เล่มที่ ๔๒   เป็นตอนที่ ๓     วาระว่าด้วยอนุโมติกปัฏฐานตอนต้น อธิบายถึงปัจจัยแห่งหัวข้อธรรม ๒  อย่างในคัมภีร์ธัมมสังคณี ตั้งแต่แม่บทที่ ๒  เหตุโคจฉกะ ถึงแม่บทที่ ๑๐  ปรามาสโคสฉกะ.    ( ดูข้อ  ๒. แม่บท   ถึง   ๑๐. แม่บท )

    เล่มที่ ๔๓   เป็นตอนที่ ๔     วาระว่าด้วยอนุโมติกปัฏฐานตอนปลาย    อธิบายถึงปัจจัยแห่งหัวข้อธรรม ๒   อย่างในคัมภีร์ธัมมสังคณี  ตั้งแต่แม่บทที่ ๑๑  มหันตรทุกะ  ถึงแม่บทที่ ๑๔  ปิฏฐิทุกะ    ( ดูข้อ  ๑๑. แม่บท   ถึง   ๑๔. แม่บท )

    เล่มที่ ๔๔   เป็นตอนที่ ๕     วาระว่าด้วยธรรมหมวด ๒   หมวด ๓   ผสมกัน ,   ธรรมหมวด ๓   หมวด ๒   ผสมกัน ,   ธรรมหมวด ๓   หมวด ๓   ผสมกัน , ธรรมหมวด ๒   หมวด ๒   ผสมกัน    แต่ก็คงใช้ข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณีเป็นบทตั้งเช่นเดิม.

    เล่มที่ ๔๕   เป็นตอนที่ ๖     วาระว่าด้วยหัวข้อสำคัญ   ๓ ประการ คือ     ๑.ปัจจนียปัฏฐาน   ว่าด้วยธรรมที่เป็นปัจจัยโดยปฏิเสธข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณี คือนำข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณีมาตั้งแล้วปฏิเสธว่า อาศัยธรรมที่มิใช่ข้อนั้น ๆ   ธรรมที่มิใช่ข้อนั้น ๆ   ก็เกิดขึ้น     ๒. อนุโลมปัจจนียปัฏฐาน   ว่าด้วยธรรมที่เป็นปัจจัย โดยอาศัยข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณี แต่ธรรมที่เกิดขึ้นเป็นธรรมมิใช่ข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณี เช่น อาศัยธรรมเกิดธรรมที่มิใช่กุศล     ๓. ปัจจนียานุโลมปัฏฐาน   ว่าด้วยธรรมที่เป็นปัจจัย โดยอาศัยธรรมที่มิใช่ข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณี   แต่เกิดธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณี เช่น   อาศัยธรรมอันมิใช่กุศล เกิดอกุศลธรรม ,   อาศัยธรรมอันมิใช่กุศล   เกิดอัพยากตธรรม.   ข้อสังเกตง่าย ๆ คือ   ปัจจนียปัฏฐาน   ปฏิเสธทั้งสองฝ่ายที่ถูกอาศัย   ทั้งฝ่ายที่เกิดขึ้น ,   อนุโลมปัจจนียปัฏฐาน   ปฏิเสธเฉพาะธรรมที่เกิด ,   ปัจจนียานุโลมปัฏฐาน   ปฏิเสธเฉพาะธรรมที่ถูกอาศัย.

   เมื่อพิจารณาดูโดยสังเขปเช่นนี้แล้ว   ก็พอเข้าใจได้ว่า   คัมภีร์ปัฏฐานแสดงถึงปัจจัย ๒๔   ชนิด   ตามเนื้อหาว่าเป็นปัจจัยในลักษณะไหน ครั้นแล้วจึงนำข้อธรรมหมวด ๓   หมวด ๒   ในคัมภีร์ธัมมสังคณีมาเป็นบทตั้ง เอาปัจจัย ๒๔  มากล่าวถึงว่าเกี่ยวข้องกันอย่างไร หลายแง่หลายมุม ถ้าจะเทียบด้วยการทอผ้า ข้อธรรมในคัมภีร์ธัมมสังคณีเท่ากับเป็นเส้นด้ายยืน   ส่วนปัจจัย ๒๔   เหมือนด้ายในกระสวย ที่พุ่งไปมาระหว่างด้ายยืน ให้สำเร็จเป็นลวดลายต่าง ๆ ).

    เหตุปัจจัย ๑. ( ปัจจัย   หรือเครื่องสนับสนุน   ที่เป็นเหตุ )
    ๒. อารัมมณปัจจัย  ( ปัจจัยที่เป็นอารมณ์ )
    ๓. อธิปติปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นใหญ่)
    ๔. อนันตรปัจจัย  ( ปัจจัยที่เป็นของไม่มีอะไรคั่นในระหว่าง )
    ๕. สมนันตรปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของกระชั้นชิด )
    ๖. สหชาตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของเกิดพร้อมกัน)
    ๗. อัญญมัญญปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของอิงอาศัยกันและกัน )
    ๘. นิสสยปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นที่อาศัยโดยตรง )
    ๑๐. ปุเรชาตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของเกิดก่อน )
    ๑๑. ปัจฉาชาตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของเกิดทีหลัง )
    ๑๒. อาเสวาปัจจัย ( ปัจจัยโดยการส้องเสพ )
    ๑๓. กัมมปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นกรรม คือการกระทำ )
    ๑๔. วิปากปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นผลของกรรม)
    ๑๕. อาหารปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นผลอาหาร )
    ๑๖. อินทริยปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นอินทรีย์ )
    ๑๗. ฌานปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นฌาน   คือสมาธิแน่วแน่ )
    ๑๘. มัคคปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นมรรค   คือข้อปฏิบัติให้ถึงความดับกิเลสและดับทุกข์ )
    ๑๙. สัมปยุตตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของประกอบกัน   คือเกิดพร้อมกัน   ดับพร้อมกัน )
    ๒๐. วิปปยุตตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของไม่ประกอบกัน)
    ๒๑. อัตถิ ( ปัจจัยที่เป็นของมีอยู่)
    ๒๒. นัตตถิปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของไม่มี )
    ๒๓. วิตตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของไปปราศ   คือพ้นไป   หมดไป )
    ๒๔. อวิคตปัจจัย ( ปัจจัยที่เป็นของไม่ปราศ   คือไม่พ้นไป   ไม่หมดไป)

    ๑.เหตุปัจจัย  คือเหตุที่เป็นปัจจัยแห่งธรรมที่ประกอบกับเหตุ  และแห่งรูปที่มีธรรมอันประกอบกับเหตุนั้นเป็นสมุฏฐาน   โดยฐานะ เ ป็นฐานะเป็นเหตุปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นเหตุ   ( เหตุเทียบด้วยรากไม้ต้นไม้จะมีผลเจริญงอกงามก็เพราะได้อาศัยรากดูดน้ำและโอชะอื่น ๆ   มาหล่อเลี้ยง ).

    ๒.อารัมมณปัจจัย อายตนะหรืออารมณ์ คือ   รูป ,   เสียง ,   กลิ่น ,   รส ,   โผฏฐัพพะ   ( สิ่งที่ถูกต้องได้ด้วยกาย ) ,   ธัมมะ   ( สิ่งที่รู้ด้วยใจ )   เป็นปัจจัยแห่งวิญญาณธาตุ   คือความรู้แจ้งอารมณ์ทาง   ตา   หู   เป็นต้น   และแห่งธรรมที่ประกอบกับวิญญาณธาตุนั้น ๆ  โดยฐานะเป็นอารัมณปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นอารมณ์   ( อารมณ์คือสิ่งที่จิตเจตสิกยึดถือเหมือนยึดเกาะท่อนไม้ ).

    ๓.อธิปติปัจจัย  ธรรมที่เป็นใหญ่ คือ   ฉันทะ   ( ความพอใจ )   วิริยะ  ( ความเพียร )   จิตตะ   ( ความเอาใจฝักใฝ่ )   วิมังสา   ( ความพิจารณาสอบสวน ) เป็นปัจจัยแห่งธรรมที่ประกอบกับฉันทะ เป็นต้นแต่ละข้อ   และแห่งรูปที่มีธรรมที่ประกอบกับฉันทะ   เป็นต้น   เป็นสมุฏฐาน   โดยฐานะเป็นอธิปติปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นใหญ่. อนันตรปัจจัย

    ๔. อนันตรปัจจัย  จักขุวิญญาณธาตุ และธรรมที่ประกอบกับจักขุวิญญาณธาตุนั้น เป็นปัจจัยแห่งมโนธาตุ และแห่งธรรมที่ประกอบกับมโนวิญญาณธาตุนั้น โดยฐานะเป็นอนันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น. โดยนัยนี้   โสตวิญญาณธาตุ   จนถึง   มโนวิญญาณธาตุ   และธรรมที่ประกอบกับโสตวิญญาณธาตุ เป็นต้น เป็นปัจจัยแห่งมโนธาตุ และแห่งธรรมที่ประกอบกับมโนธาตุนั้น โดยฐานะเป็นปัจจัย คือเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั้น.     ธรรมที่เป็นกุศลก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นกุศลหลัง ๆ โดยฐานะเป็นปัจจัย คือเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น .     ธรรมที่เป็นกุศลก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอัพาหฤตหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอนันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น.     ธรรมที่เป็นอกุศลก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอกุศลหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น.     ธรรมที่เป็นอกุศลก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอัพยากฤตหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอนันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น.     ธรรมที่เป็นอัพยากฤตก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอัพยากฤตหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอนันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น.     ธรรมที่เป็นอัพยากฤตก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นกุศลหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอนันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น.     ธรรมที่เป็นอัพยากฤตก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอกุศลหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอนันตรปัจจัยคือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มีระหว่างคั่น.

    ๕. สมนันตรปัจจัย  มีอธิบายอย่างเดียวกับข้อ ๔ คืออนันตรปัจจัย ต่างแต่สิ่งที่เป็นปัจจัยในข้อนี้เป็นปัจจัย โดยฐานะเป็นสมนันตรปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนอย่างกระชั้นชิด.     ( มติของอาจารย์ในชั้นหลังมีอยู่ต่าง ๆ กัน บางท่านว่า   อนันตรปัจจัย   ( ปัจจัยโดยความเป็นของไม่มีอะไรคั้นในระหว่าง ) กับ   สมนันตรปัจจัย   ( ปัจจัยโดยความเป็ของกระชั้นชิด ) ต่างมีพยัญชนะ แต่เนื้อความเป็นอันเดียวกัน . บางอาจารย์กล่าวว่าต่างกัน คือ   อนันตรปัจจัย   เป็นของไม่มีอรรถะ คือเนื้อความอย่างอื่นคั่น .     ส่วน   สมนันตรปัจจัย   เป็นของไม่กาละคั่น - ดู   อภิธัมมัตถภาวินี   หน้า ๒๔๑ ).

    ๖. สหชาตปัจจัย  ธรรม ๔  อย่างที่ไม่มีรูป   ( คือรูป   เวทนา , สังขาร ,  และ  วิญญาณ  ) เป็นปัจจัยของกันและกัน โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน . มหาภูตรูป ๔ (  ดิน ,  น้ำ ,  ไฟ ,   ลม  ) เป็นปัจจัยของกันและกัน  โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน .     ในขณะที่ก้าวลง   ( สู่ครรภ์มารดา คือขณะปฏิสนธิ )   นามและรูปเป็นปัจจัยของกันแลกัน   โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน.     ธรรมที่เป็น   จิต   และ  เจสิก   เป็นปัจจัยแห่งรูปที่มีจิตเป็นสมุฏฐาน   โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน.    มหาภูตรูป   ( รูปใหญ่คือ  ดิน ,  น้ำ ,  ไฟ ,   ลม )   เป็นปัจจัยแห่ง   อุปาทารูป   ( รูปอาศัย คือรูปที่ปรากฏเพราะอาศัยมหาภูตรูป   เช่น   ความเป็นหญิง   ความเป็นชาย )   โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน.     ธรรมที่มีรูปเป็นปัจจัยของธรรมที่ไม่มีรูปในกาลบางครั้ง   โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย   คือมิใช่เป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน.    แต่ในกาลบางครั้งก็เป็นปัจจัย   มิใช่โดยฐานะเป็นสหชาตปัจจัย คือมิใช่เป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดพร้อมกัน.

    ๗. อัญญมัญญปัจจัย  ขันธ์ ๔ ที่ไม่มีรูป ( ได้แก่   เวทนา ,  สัญญา ,  สังขาร  ,   และ  วิญญาณ  ) เป็นปัจจัย   โดยฐานะเป็นอัญญมัญญปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่อิงอาศัยกันและกัน .   มหาภูตรูป ๔   ( ดิน ,  น้ำ ,   ไฟ ,  ลม )   เป็นปัจจัย   โดยฐานะเป็นอัญญมัญญปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่อิงอาศัยกันและกัน ในขณะก้าวลง   ( ขณะปฏิสนธิ )   นามและรูปเป็นปัจจัย   โดยฐานะเป็นอัญญมัญญปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่อิงอาศัยกันและกัน .

    ๘. นิสสยปัจจัย   ขันธ์ ๔  ที่ไม่มีรูป   ( ได้แก่   เวทนา ,  สัญญา ,   สังขาร ,  และ  วิญญาณ  ) เป็นปัจจัยของกันและกัน  โดยฐานะเป็นนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนเป็นที่อาศัย . มหาภูตรูป ๔   ( ดิน ,  น้ำ ,  ไฟ ,  ลม )   เป็นปัจจัยของกันและกัน   โดยฐานะเป็นนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัย.    ในขณะที่ก้าวลง   ( ขณะปฏิสนธิ )   นามและรูปเป็นปัจจัยของกันและกัน   โดยฐานะเป็นนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัย .     ธรรมคือจิตและเจตสิกเป็นปัจจัยของรูปที่มีจิตเป็น   สมุฏฐาน  โดยฐานะเป็นนิสสยปัจจัย   คือเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัย อายตนะ คือ   ตา ,   หู ,  ลิ้น ,  กาย   เป็นปัจจัยแห่ง   ธาตุ   คือ ความรู้แจ้ง ( วิญญาณธาตุ )  ทางตา ,   หู ,   ลิ้น ,   กาย   และธรรมที่ประกอบวิญญาณธาตุชนิดนั้น ๆ.   มโนธาตุ   ( ธาตุคือใจ )   มโนสิญญาณธาตุ   ( ธาตุคือความรู้แจ้งทางใจ )   อาศัยรูปใดเป็นไป   รูปนั้นเป็นปัจจัยแห่งมโนธาตุ   และมโนวิญญาณธาตุและแห่งธรรมที่ประกอบกับมโนธาตุและมโนวิญญาณธาตุนั้น   โดยฐานะเป็นนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัย.

    ๙. อุปนิสสยปัจจัย   ธรรมที่เป็นกุศลก่อน ๆ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นกุศลหลัง ๆ   โดยฐานะเป็นอุปนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัยโดยสืบต่อกันมา.     ต่อจากนี้มีข้อความคล้ายกับข้อ ๔   ต่างแต่เป็นปัจจัย   โดยฐานะเป็นอุปนิสสยปัจจัย .     แม้บุคคลก็เป็นปัจจัย   โดยฐานะเป็นอุปนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัยสืบต่อกันมา .     แม้เสนาสนะก็เป็นปัจจัย   โดยฐานะเป็นอุปนิสสยปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นที่อาศัยสืบต่อกันมา .     คำว่า   นิสสยปัจจัย   กับ   อุปนิสสยปัจจัย   มีคำใกล้กัน   นิสสย   แปลว่า เป็นที่อาศัย   อุปนิสสยะ   แปลว่า ใกล้จะเป็นที่อาศัย  แต่แปลหักตามเนื้อหาว่า   เป็นที่อาศัยสืบต่อกันมา  คืออาศัยพอเป็นเค้า   เป็นเชื้อ   มีความหนักแน่นน้อยกว่า   นิสสยะ  ).

    ๑๐. ปเรชาตปัจจัย  อานตนะคือ   ตา ,   หู ,  ลิ้น ,   กาย   เป็นปัจจัยแห่งวิญญาณธาตุทางตา ,   หู ,   ลิ้น ,   กาย   ตามประภทของตน   และแห่งธรรมที่ประกอบด้วยวิญญาณธาตุนั้น ๆ   โดยฐานะเป็นปุเรชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดก่อน .   อายตนะคือ   รูป ,   เสียง ,   กลิ่น ,   รส ,   โผฏฐัพพะ   เป็นปัจจัยแห่งวิญญาณธาตุนั้น   โดยฐานะเป็นปุเรชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดก่อน.   อายตนะคือ   รูป ,  เสียง ,  กลิ่น ,   รส ,   โผฏฐัพพะ   เป็นปัจจัยแห่งมโนธาตุ   และธรรมะที่ประกอบด้วยมโนธาตุ   โดยฐานะเป็นปุเรชาตปัจจัยคือเครื่องสนับสนุนเกิดก่อน.     มโนธรรมและมโนวิญญาณธาตุอาศัยรูปใดเป็นไป   รูปนั้นเป็นปัจจัยแห่งมโนธาตุและแห่งธรรมที่ประกอบด้วยมโนธาตุ   โดยฐานะเป็นปุเรชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดก่อน.     รูปนั้นเป็นปัจจัยแห่งมโนวิญญาณธาตุในกาลบางครั้ง   โดยฐานะเป็นปุเรชาตปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดก่อนในกาลบางครั้งก็เป็นปัจจัย   โดยมิใช่ฐานะเป็นปุเรชาตปัจจัย   คือมิใช่เป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดก่อน.

    ๑๑.ปัจฉาชาตปัจจัย ธรรมที่เป็นจิตและเจตสิก ย่อมเป็นปัจจัยแห่งกายนี้ซึ่งเกิดก่อน โดยฐานะเป็นปัจฉาชาตปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เกิดภายหลัง.

    ๑๒. อาเสวนปัจจัย ธรรมที่เป็นกุศลก่อน ๆ   ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นกุศลหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอาเสวนปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนโดยการส้องเสพ.     ธรรมที่เป็นอกุศลก่อน ๆ   ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอกุศลหลัง ๆ โดยฐานะเป็นอาเสวนปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนโดยการส้องเสพ .     ธรรมที่เป็นอัพยากฤตฝ่ายกิริยาก่อน ๆ   ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นอัพยากฤตฝ่ายกิริยาหลัง ๆ   โดยฐานะเป็นอาเสวนปัจจัย เป็นเครืองสนับสนุนโดยการส้องเสพ.     ( ธรรมประเภทเดียวกันเมื่อส้องเสพหรือประพฤติบ่อย ๆ   ก็เป็นปัจจัยให้เกิดธรรมประเภทเดียวกันนั้นต่อไปอีก ).

    ๑๓. กัมมปัจจัย  กรรมที่เป็นกุศลและอกุศลย่อมเป็นปัจจัยแห่งขันธ์ที่เป็นวิบาก และแห่ง   กฏัตตารูป   ( รูปที่เกิดเพราะทำกรรมไว้ เรียกว่า   กัมมชรูป   ก็ได้ ) โดยฐานะเป็นกัมมปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นกรรมคือการกระทำ. กรรมที่เป็นกุศลและอกุศลนั้น ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่ประกอบด้วยเจตนา และแห่งรูปที่มีธรรมอันประกอบด้วยเจตนานั้นเป็นสมุฏฐาน โดยฐานะเป็นกัมมปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นกรรมคือการกระทำ.

    ๑๔. วิปากปัจจัย  ขันธ์ ๔ ที่ไม่มีรูปซึ่งเป็นผลของกรรมย่อมเป็นปัจจัยของกันและกัน โดยฐานะเป็นวิปากปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นผลของกรรม.

    ๑๕. อาหารปัจจัย อาหารเป็นคำ ๆ ( อาหารที่กลืนกิน ) เป็นปัจจัยของกายนี้ โดยฐานะเป็นอาหารปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นอาหาร อาหารที่ไม่มีรูป เป็นปัจจัยแห่งธรรมที่ประกอบกัน ( สัมปยุตตธรรม ) ^๑ .  และแห่งรูปที่มีสัมปยุตตธรรมนั้นเป็นสมุฏฐาน โดยฐานะเป็นอาหารปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นอาหาร.

    ๑๖. อินทริยปัจจัย อินทรีย์คือ   ตา ,   หู ,  ลิ้น ,   กาย   เป็นปัจจัยแห่ง   วิญญาณธาตุ   ทางตา ,   หู ,   จมูก ,   ลิ้น ,   กาย   และธรรมที่สัมปยุตด้วยวิญญาณธาตุชนิดนั้น ๆ โดยฐานะเป็นอินทรีย์ปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นอินทรีย์ ( คือธรรมที่เป็นใหญ่ในหน้าที่ของตน ).     อินทรีย์คือรูปชีวิต เป็นปัจจัยแห่ง กฏัตตารูป รูปซึ่งเกิดแต่กรรม ) โดยฐานะเป็นอินทรีย์ปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นอินทรีย์.     อินทรีย์ที่ไม่มีรูป เป็นปัจจัยแห่งสัมปยุตตธรรม และรูปที่มีสัมปยุตตธรรมนั้นเป็นสมุฏฐาน โดยฐานะเป็นอินทริยปัจจัยคือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นอินทีรย์.

    ๑๗. ฌาณปัจจัย  องค์แห่งฌานย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่สัมปยุต ( ประกอบ ) ด้วยฌาน และรูปที่มีธรรมที่สัมปยุตด้วยฌานนั้นเป็นสมุฏฐาน โดยฐานะเป็นฌานปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นฌาน.

    ๑๘. มัคคปัจจัย  องค์แห่งมรรคย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่สัมปยุตด้วยมรรค และแห่งรูปที่มีธรรมอันสัมปยุตด้วยมรรคนั้นเป็นสมุฏฐาน โดยฐานะเป็นมัคคปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นมรรค.

    ๑๙. สัมปยุตตปัจจัย ขันธ์ ๔ ที่ไม่มีรูป ( ได้แก่   เวทนา , สัญญา , สังขาร,   และ  วิญญาณ )   เป็นปัจจัยของกันและกัน โดยฐานะเป็นสัมปยุตตปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นของประกอบกัน ( คือเกิดพร้อมกัน ดับพร้อมกัน ).

    ๒๐. วิปปยุตตปัจจัย ธรรมที่เป็นรูปย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่ไม่มีรูป. ธรรมที่ไม่มีรูปย่อมย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่มีรูป โดยฐานะเป็นวิปปยุตตปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่ประกอบกัน ( ไม่เกิดพร้อมกันไม่ดับพร้อมกัน ).

    ๒๑. อัตถิปัจจัย  ขันธ์ ๔   ที่ไม่มีรูป   เป็นปัจจัยของกันและกัน.   มหาภูตรูป ๔   ( ดิน ,   น้ำ ,   ไฟ ,   ลม )   เป็นปัจจัยของกันและกัน ,   ธรรมที่เป็น   จิต  และ   เจตสิก   เป็นปัจจัยแห่งรูปที่มีจิตเป็นสมุฏฐาน ,   อายตนะคือตา ,   หู ,   จมูก ,   ลิ้น ,   กาย เป็นปัจจัยแห่ง   จักขุวิญญาณธาตุ   เป็นต้น และแห่งธรรมที่สัมปยุตด้วย   จักขุวิญญาณธาตุ   เป็นต้นนั้น ๆ ,   อายตนะคือรูป ,   เสียง ,   กลิ่น ,   รส ,   โผฏฐัพพะ  เป็นปัจจัยแห่ง   จักขุวิญญาณธาตุ   เป็นต้น และแห่งธรรมที่สัมปยุตด้วย   จักขุวิญญาณธาตุ   นั้น ๆ, โดยความเป็นอัตถิปัจจัยคือความเป็นเครื่องสนับสนุนที่มีอยู่.   มโนธาตุ ,   และ   มโนวิญญาณธาตุ   อาศัยรูปใดเป็นไป รูปนั้นย่อมเป็นปัจจัยแห่ง   มโนธาตุ   แห่ง   มโนวิญญาณธาตุ   และแห่งธรรมที่สัมปยุตด้วย   มโนธาตุ ,   และ   มโนวิญญาณธาตุ  นั้น โดยฐานะเป็น   อัตถิปัจจัย  คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่มีอยู่.

    ๒๒. นัตถิปัจจัย  ธรรมที่เป็นจิตและเจตสิกที่ดับไปในขณะกระชั้นชิด ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นจิตและเจตสิกที่เกิดขึ้นเฉพาะหน้า โดยฐานะเป็น   นัตถิปัจจัย   คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่ไม่มี

    ๒๓. วิตตปัจจัย  ธรรมที่เป็น   จิต   และ   เจตสิก   ที่ไปปราศ   คือพ้นไป หมดไปในขณะกระชั้นชิด   ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมที่เป็นจิตและเจตสิกที่เกิดขึ้นเฉพาะหน้า โดยฐานะเป็น วิตตปัจจัย คือเป็นเครื่องสนับสนุนที่เป็นไปปราศ คือพ้นไป หมดไป

    ๒๔. อวิตตปัจจัย   มีคำอธิบายเหมือน อัตตถิปัจจัย.

    (หมายเหตุ：  ปัจจัยข้อที่ ๒ – ๓- ๔- ๕ มีข้อความตอนท้ายพ้องกันมิได้กล่าวไว้ ขอถือโอกาสนำมากล่าวรวมไว้ ในหมายเหตุนี้ คือกล่าวถึงธรรมที่เป็นจิตและเจตสิกที่เกิดขึ้น เพราะปรารภธรรมใด ๆ   หรือเกี่ยวเนื่องกับธรรมใด ๆ ธรรมที่เป็นจิตและเจตสิกนั้น ๆ   ย่อมเป็นปัจจัยแห่งธรรมนั้น ๆ  โดยฐานะเป็นอารัมมณปัจจัยบ้าง ,   อธิปติปัจจัยบ้าง ,   อนันตรปัจจัยบ้าง ,   สมนะนตรปัจจัยบ้าง ).

'๑' . สัมปยุจจธรรม   คือธรรมที่เกิดพร้อมกัน   ดับพร้อมกัน   มีอารมณ์   และมีวัตถุอันเดียวกัน