๑ . พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม. ตรัสแสดงธรรมแก่ภิกษุทั้งหลายถึงโทษ  ๒ อย่าง คือโทษในปัจจุบันและโทษในภพหน้า . โทษในปัจจุบัน เช่น การจับโจรได้แล้วลงโทษ   โดยด้วยแส้  โบยด้วยหวาย   ตัดมือ   ตัดเท้า   ตัดศีรษะ   เป็นต้น ^๑ .  ส่วนในโทษภพหน้า ได้แก่ผลของทุจจริตทางกาย   วาจา   ใจ   ซึ่งจะทำให้เข้าถึงอบาย   ทุคคติ   วินิบาต   นรกเมื่อตายไปแล้ว. ตรัสสอนให้กลัวโทษ เห็นภัยในโทษก็จะพ้นจากโทษทั้งปวงได้.

   ๒. ทรงแสดงถึงความเพียร   ๒ อย่าง คือความเพียรในการทำปัจจัย ๔  ให้เกิดขึ้นของคฤหสถ์ กับความเพียรเพื่อสละกิเลสทั้งปวงของบรรพชิต ทรงยกย่องความเพียรของบรรพชิตว่าเป็นเลิศ ( ในทางศาสนา ) แล้วสอนให้ภิกษุตั้งความเพียรเพื่อสละกิเลสทั้งปวง.

   ๓. ทรงแสดงธรรมะ   ๒ อย่างที่ทำให้เดือดร้อน คือเมื่อทำทุจริตทางกาย   วาจา   ใจ   ไม่ทำสุจริต   ทางกาย  วาจา  ใจ ก็เดือดร้อนว่าได้ทำทุจจริต   เดือดร้อนว่าไม่ได้ทำสุจจริต   ส่วนธรรมะ  ๒ อย่างที่ทำไม่ให้เดือดร้อน พึงพราบโดยนัยตรงกันข้าม

    ๔. ทรงแสดงว่า ทรงเห็นคุณของธรรมะ   ๒ อย่าง คือความไม่สันโดษในกุศลธรรม ( คือไม่หยุดยั้งยินดีเพียงคุณความดีอย่างใดอย่างหนึ่ง แต่พยายามก้าวหน้าเรื่อยไปจนถึงที่สุดคืออรหัตตผล ) กับความเป็นผู้ไม่ถอยหลังในความเพียร แล้วทรงแสดงผลดีที่ทรงได้รับมาจากคุณธรรมที่กล่าวนี้ แล้วตรัสสอนภิกษุทั้งหลายเน้นให้ไม่ถอยหลังในความเพียร.

   ๕. ทรงแสดงธรรม   ๒ อย่าง คือการพิจารณาเห็นด้วยความพอใจในธรรมอันเป็นที่ตั้งแห่งกิเลสที่ผูกมัด กับการพิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่ายในธรรมเช่นนั้น ทรงแสดงโทษของการพิจารณาเห็นด้วยความพอใจ คือการละกิเลสและหลุดพ้นจากทุกข์ไม่ได้ ส่วนการพิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่าย ทำให้ละความพอใจ คือการละกิเลสและหลูดพ้นจากทุกข์ไม่ได้ ส่วนการพิจารณาเห็นด้วยความเบื่อหน่าย ทำให้ละกิเลสและหลุดพ้นจากทุกข์ได้.

   ๖. ทรงแสดงธรรมฝ่ายดำ   ๒ อย่าง คือความไม่ละอาย และความไม่เกรงกลัว ( ต่อบาป) และทรงแสดงธรรมฝ่ายขาว คือความละอาย และความเกรงกลัว ( ต่อบาป).

   ๗. ทรงแสดงธรรมฝ่ายขาวที่คุ้มครองโลก คือความละอาย และความเกรงกลัวต่อบาป ถ้าธรรมทั้งสองนี้ไม่คุ้มครองโลก ก็จะไม่รู้ว่าใครเป็นมารดา   น้า   ป้า   ภริยาของอาจารย์  ของครู   โลกจะปนเปกันเหมือน   แพะ   ไก่   สุกร   สนัขบ้าน   สนุขป่า.

   ๘. ทรงแสดงการเข้าพรรษา   ๒ อย่าง คือการเข้าพรรษาแรก กับการเข้าพรรษาหลัง ( ดูที่ พระวินัย เล่มที่ ๔) ในข้อ ๓. วัสสูปนายิกาขันธกะ (หมวดวันเข้าพรรษา)

    ๑ . ทรงแสดงกำลังกล้า   ๒ อย่าง คือ กำลังคือการพิจารณา ( ปฏิสังขานพละ ) กับกำลังคือการอบรม ( ภาวนาพละ) แล้วตรัสอธบายกำลังคือการพิจารณาว่า ได้แก่การพิจารณาเห็นโทษของทุจจริต  แล้วละทุจจริต   เจริญสุจริตบริหารให้บริสุทธิ์ได้ . ส่วนกำลังคือการอบรม ได้แก่กำลังของพระเสขะ ( พระอริยบุคคลผู้ยังศึกษา) ซึ่งเป็นเหตุให้ละราคะ   โทสะ   โมหะ   ไม่ทำอกุศล   ไม่เสพบาป. ครั้นแล้วทรงอธิบายกำลังทั้งสองอย่างนี้ ยักย้ายนัยต่อไปอีก   ๒ แนว โดยอธิบายถึงกำลังการพิจารณาตามแนวเดิม ส่วนกำลังคือการอบรมได้แก่การเจริญโพชฌงค์ ( องค์แห่งปัญญาเป็นเครื่องตรัสรู้  ๗ อย่าง)   มีสติ เป็นต้น แนวหนึ่ง กับอีกแนวหนึ่งได้แก่การเจริญฌาน ( การเพ่งอารมณ์ ) ทั้งสี่.

   ๒. ทรงแสดงธรรมเทศนาของพระตถาคตว่า มี   ๒ อย่าง คืออย่างย่อ กับอย่างพิศดาร.

   ๓. ทรงแสดงถึงภิกษุที่ถูกกล่าวหาในอธิกรณ์ กับภิกษุผู้โจทฟ้องว่า ถ้าไม่พิจารณาตนให้ดี เรื่องก็จะยืดเยื้อแรงร้ายขึ้น และภิกษุทั้งหลายก็จะอยู่ไม่ผาสุก แล้วทรงแสดงรายละเอียดในการพิจาณาตนของภิกษุทั้งสองฝ่ายนั้น.

   ๔. ทรงแสดงธรรมแก่พาหมณ์ผู้หนึ่งถึงเหตุคือการประพฤติธรรม ประพฤติไม่เรียบร้อย ว่าเป็นเหตุให้เข้าถึงอบาย   ทุคคติ   วินาต   นรกเมื่อตายแล้ว. ส่วนการประพฤติเรียบร้อย เป็นเหตุให้เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์เมื่อตายแล้ว.

   ๕. ทรงแสดงธรรมชาณุสโสณิพราหมณ์เรื่องการเข้าถึงนรก   สวรรค์ โดยชี้ไปที่การกระทำทุจจริตและการกระทำสุทจริตโดยลำดับ.

   ๖. ทรงแสดงธรรมแก่พระอานนท์ว่า ทุจจริตไม่ควรทำโดยเด็ดขาด ( ไม่มีทางผ่อนให้) เพราะเมื่อทำเข้าตนก็ติติดได้ ผู้รู้พิจารณาแล้วก็ติได้,   กิตติศัพท์ชั่วย่อมฟุ่งไป,   เป็นผู้หลงเมื่อตาย,   ตายแล้วก็เข้าถึงอบาย  ทุคคติ   วินิบาต   นรก.   ส่วนสุจริตทรงแสดงโดยประการตรงกันข้าม.

   ๗. ทรงสอนให้ละอกุศล   เพราะอาจจะละได้   ถ้าละไม่ได้ หรือถ้าละแล้วไม่เป็นประโยชน์   เป็นทุกข์   ก็จะไม่ทรงสอนให้ละ   แล้วทรงสอนให้เจริญกุศล   เพราะอาจจะเจริญได้   ถ้าเจริญไม่ได้  หรือเจริญแล้ว   ไม่เป็นประโยชน์   เป็นทุกข์   ก็จะไม่ทรงทรงสอนให้เจริญ.

   ๘. ทรงแสดงถึงธรรมะ   ๒ อย่าง ที่ทำให้พระสัทธรรมเลอะเลือนอันตรธาน คือการบกบทพยัญชนะผิด กับการแนะนำความหมายผิด . ส่วนธรรม   ๒ อย่างที่ไม่ทำให้พระสัทธรรมเลอะเลือนอันตรธาน คือการบกบทพยัญชนะถูก กับการแนะนำความหมายถูก.

    ๑ . ทรงแสดงคนพาล   ๒ ประเภท คือไม่เห็นโทษ ( ของตน ) กับเมื่อผู้อื่นแสดงคืนโทษ ( ผู้อื่นขอโทษ) ไม่ยอมรับแล้ว ทรงแสดงบัณฑิต   ๒ ประเภทในทางตรงกันข้าม.

   ๒.ทรงแสดงบุคคลที่กล่าวตู่พระตถาคต   ๒ ประเภท คือ   ๑ . ผู้คิดประทุษร้าย ตกอยู่ในอำนาจความคิดประทุษร้าย   ๒. ผู้มีศรัทธาถือเอาผิด ( จำผิด, เข้าใจผิด).

   ๓. ทรงแสดงบุคคลที่กล่าวตู่พระตถาคต   ๒ ประเภทอีก   ๒ ข้อ คือข้อแรก ผู้ที่แสดงถ้อยคำที่พระตถาคตมิได้กล่าว   มิได้พูดว่า   พระตถาคตกล่าวไว้   พูดไว้   กับผู้ที่แสดงถ้อยคำที่พระตถาคตกล่าวไว้   พูดไว้ว่า   ตถาคตมิได้กล่าวไว้   มิได้พูดไว้   กับอีกข้อหนึ่ง   ผู้แสดงพระสูตร ที่มีอรรถอันควรแนะนำว่า มีอรรถอันแนะนำแล้ว แสดงพระสูตรที่มีอรรถอันแนะนำแล้ว มีอรรถอันควรแนะนำ ( แสดงสับสนไปจากหลักธรรม).

   ๔. ทรงแสดงคติของตนที่ทำกรรมซึ่งต้องปกปิด   ( กรรมชั่ว ) ว่า ได้แก่นรก   หรือกำเนิดดิรัจฉาน ส่วนผู้ทำกรรมไม่ต้องปกปิด   ( กรรมดี) มีคติเป็น   ๒ คือเทพ หรือมนุษย์.

   ๕. ทรงแสดงว่า ผู้เห็นผิด และผู้ทุศีล มีคติเป็น   ๒ ในทางชั่ว ส่วนผู้เห็นชอบและผู้มีศีลก็มีคติ เป็น   ๒ ในทางดี เช่นเดียวกับข้อ ๔.

   ๖. ทรงแสดงธรรมที่เป็นไปในส่วนแห่งวิชชา ( ความรู้ )   ๒ อย่าง คือ สมถะ   ( การทำจิตให้สงบ) และวิปัสสนา ( การทำปัญญาให้เห็นแจ้ง ) แล้วทรงแสดงผลว่า อบรมสมถะ ชื่อว่าอบรมจิต อบรมจิต ( สมาธิ) แล้วทำให้ละราคะ ) ความกำหนัดยินดี ) ไ ด้ อบรมวิปัสสนาแล้ว ชื่อว่าอบรมปัญญา อบรมปัญญาแล้ว ทำให้ละอวิชชา ( ความไม่รู้จริง) ได้.

   ๗. ทรงแสดงว่า จิตที่เศร้าหมองเพราะราคะ ย่อมไม่หลุดพ้น ปัญญาที่เศร้าหมองเพราะอวิชชา ย่อมชื่อว่าไม่ได้รับการอบรม ด้วยเหตุนี้ เพราะคลายราคะ จึงชื่อว่าเจโตวิมุต ( ความหลุดพ้นเพราะสมาธิ ) เพราะคลายอวิชชา จึงชื่อว่าปัญญาวิมุต ( ความหลุดพ้นเพราะปัญญา).

    ๑ . ทรงแสดงภูมิของอสัตบุรุษ ( คนชั่ว) และภูมิของสัตบุรุษ ( คนดี ) โดยชี้ไปที่ความเป็นผู้ไม่กตัญญูกตเวที หรือความเป็นผู้กตัญญูกตเวที ( รู้คุณที่ผู้อื่นทำแล้ว   ชื่อกตัญญู ตอบแทนหรือประกาศคุณที่ผู้อื่นทำแล้ว ชื่อกตเวที .)

    ๒. ทรงแสดงว่า บุคคล   ๒ ท่าน คือมารดาบิดาเป็นผู้ที่จะสนองคุณโดยมาก แม้บุตรจะแบกมารดาบิดาไว้บนบ่าคนละข้างตั้ง   ๑๐๐ ปี ปฏิบัติบำรุงด้วยประการต่าง ๆ ให้มารดาบิดาถ่ายอุจจาระปัสสาวะบนบ่านั้น หรือทำให้มารดาบิดาเสวยราชสมบัติ ก็ยังไม่ชื่อว่าตอบแทนคุณได้ เพราะมารดาบิดามีอุปการะมาก เป็นผู้เลี้ยงดู แสดงโลกนี้แก่บุตร แล้วทรงแสดงการแทนคุณ คือทำมารดาบิดาที่ไม่มีศรัทธา ที่ทุศีลที่ตระหนี่ ที่มีปัญญาทราม ให้มีศรัทธา ให้มาศีล ให้รู้จักเสียสละ ให้มีปัญญา ( ให้ตั้งอยู่ในศีลธรรม).

   ๓. ตรัสแสดงธรรมแก่พราหมณ์ผู้หนึ่งว่า พระองค์เป็นทั้งกิริยวาที ( ผู้พูดว่าทำ ) และอกิริยวาที ( ผู้พูดว่าไม่ทำ ) คือให้ทำสุจริต แต่ไม่ทำทุจจริต.

   ๔. ทรงแสดงธรรมแก่อนาถปิณฑิกคฤหบดีว่า ทักขิเณยยบุคคล ( บุคคลลผู้ควรแก่ทักษิณาหรือของถวาย ) คือพระเสขะ ( พระอริยบุคคลที่ยังศึกษา คือตั้งแต่ผู้อยู่ในโสดาปัตติมรรคขึ้นไปถึงอรหัตตมรรค ) กับพระอเสขะ ( พระอรหันต์ ผู้ไม่ต้องศึกษา เพราะบรรลุถึงฐานะอันสูงสุดแล้ว ) ควรถวายทานในท่านเหล่านี้.

   ๕. พระสารีบุตรแสดงธรรมแก่ภิกษุทั้งหลายถึงบุคคล ๒ ประเภท คือ ผู้มีสัญโญชน์ภายใน ( มีกิเลสเครื่องร้อยรัดภายใน ) มีศีลสมบูรณ์ เมื่อตายแล้วก็เกิดใหม่ในหมู่พวกเทพพวกใดพวกหนึ่ง และจะกลับมาสู่โลกนี้อีก ส่วนผู้มีสัญโญชน์ภายนอก มี   ๒ ปนะเภท คือผู้มีศีลสมบูรณ์ เข้าสู่เจโตวิมุต ( ฌานหรือสมาบัติ ) อันใดอันหนึ่ง เกิดในหมู่เทพพวกใดพวกหนึ่งแล้วไม่กลับมาสู่โลกนี้อีก กับอีกประเภทหนึ่งคือมีศีลสมบูรณ์ ปฏิบัติเพื่อดับกาม ( ความใคร่ ) เพื่อดับภพ ( ความเป็นนั้นเป็นนี่ ) เพื่อสิ้นตัญหา เพื่อสิ้นความโลภ เมื่อตายไปแล้ว เกิดในหมู่เทพพวกใดพวกหนึ่งแล้วไม่กลับมาสู่โลกนี้อีก.

   ๖. พราหมณ์ชื่ออารามทัณฑะถามพระมหากัจจานะถึงเหตุให้กษัตริย์ พราหมณ์ คฤหบดีทะเลาะกันเองกับพวกของตน พระเถระตอบชี้ไปที่ความยึดในกามราคะ ( ความกำหนัดหรือความติดในกาม ) เมื่อถามถึง สมณะทะเลาะกันเองกับสมณะเพราะเหตุไร ก็ตอบว่า เพราะติดทิฏฐิราคะ ( ความติดในทิฏฐิความเห็น ). เมื่อถามว่า มีท่านผู้ก้าวล่วงความยึดในกามราคะและทิฏฐิราคะหรือไม่ ก็ตอบว่า มี และชี้ให้ทราบว่าพระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้ประทับอยู่ ณ กรุงสาวัตถี พราหมณ์เลื่อมใส แสดงตนเป็นอุบาสกถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะ.

   ๗. พระมหากัจจานะแสดงธรรมแก่กัณฑรายนพราหมณ์ ชี้ให้เห็นว่า คนมีอายุแม้มาก แต่ยังบริโภคกาม ก็ยังไม่ชื่อว่าเป็นเถระ ( ผู้เฒ่าผู้ใหญ่) ส่วนคนหนุ่มตั้งอยู่ในปฐมวัย ถ้าไม่บริโภคกาม ก็ชื่อว่าเป็นเถระได้.

    ๘. พระผู้มีพระภาคทรงแสดงธรรมเปรียบภิกษุชั่วด้วยโจร เปรียบภิกษุผู้รักษาศีลว่าเหมือนพระราชา ที่ทำให้ชนบทไม่มีความผาสุกหรือมีความผาสุกได้ สุดแต่ฝ่ายไหนจะมีกำลังกว่ากัน.

   ๙. ตรัสว่า ไม่ทรงสรรเสริญการปฏิบัติของคฤหัสถ์ หรือบรรพชิต ( นักบวช ). คฤหัสถ์ก็ตาม บรรพชิตก็ตาม ปฏิบัติผิดแล้ว ก็ไม่ได้บรรลุกุศลธรรมที่ถูก. ทรงสรรเสริญการปฏิบัติชอบของคฤหัสถ์หรือบรรพชิต. คฤหัสถ์ก็ตาม บรรพชิตก็ตาม ปฏิบัติชอบแล้ว ย่อมได้บรรลุกุศลธรรมที่ถูก.

   ๑๐. ตรัสว่า ภิกษุที่คัดค้านอรรถะธรรมะด้วยพระสูตรที่จำมาผิด มีพยัญชนะวิจิตร ชื่อว่าปฏิบัติเพื่อไม่เป็นประโยชน์และความสุข และประสบสิ่งมิใช่บุญเป็นอันมาก ทั้งทำให้พระสัทธรรมอันตรธาน. แล้วทรงแสดงถึงภิกษุที่รับรองอรรถะธรรมะด้วยพระสูตรที่ทรงจำไว้ดี มีพยัญชนะวิจิตร ชื่อว่าปฏิบัติเพื่อประโยชน์และความสุขะ และประสบบุญเป็นอันมาก ทั้งดำรงพระสัทธรรมไว้.

    ๑ . ทรงแสดงถึงบริษัท   ๒ อย่าง   คือตื้นอย่างหนึ่ง   ลึกอย่างหนึ่ง   ที่ชื่อว่าตื้นเพราะขาดคุณธรรม ^๒ .  ที่ชื่อว่าลึกเพราะมีคุณธรรม ；  บริษัท   ๒ อย่าง   คือที่   ( แตก )   เป็นพวก   กับที่พร้อมเพรียงกัน ；   บริษัท   ๒ อย่าง   ที่มีคนเลิศ  กับไม่มีคนเลิศ   ที่ไม่มีคนเลิศ   คือมักมาก   ย่อหย่อน   เห็นแก่นอน  ทอดธุระในความสงัด   เป็นต้น  ที่มีคนเลิศ   คือที่ตรงกันข้าม；  บริษัท ๒ อย่าง   คือที่ไม่ประเสริญ กับประเสริฐ   เพราะไม่รู้หรือเพราะรู้   อริยสัจจ์ ๔   ตามเป็นจริง ；   บริษัท   ๒ อย่าง   คือบริษัทขยะ   กับบริษัทที่มีแก่นสาร  บริษัทขยะ   คือที่ลำเอียงเพราะรัก   เพราะชัง   เพราะหลง   เพราะกลัว   บริษัทที่มีแก่นสาร   คือที่ไม่ลำเอียงเพราะรัก   เป็นต้น ；   บริษัทที่แนะนำยาก ^๓ . กับบริษัทที่แนะนำง่าย； บริษัท   ๒ อย่าง   คือที่หนักในอามิส   ( เห็นแก่ลาภ )   ไม่หนักในสัทธรรม   กับที่หนักในสัทธรรม   ไม่หนักในอามิส；   บริษัท   ๒ อย่าง   คือที่ไม่สม่ำเสมอ   กับที่สม่ำเสมอ ( กำหนดด้วยภิกษุที่มีการกระทำไม่ถูกธรรมวินัยถูกธรรมวินัย ) บริษัท；   ๒ อย่าง คือที่ไม่ประกอบด้วยคุณธรรมกับที่ประกอบด้วยคุณธรรม ； บริษัท   ๒ อย่าง คือที่กล่าวเป็นอธรรม กับที่กล่าวเป็นธรรม.

    (หมายเหตุ：  ในหมวด ๕๐   ที่ ๑   ซึ่งมี ๕ วรรค   มี ๕๐ สูตรนี้ ได้โดยย่อมากล่าวให้เห็นทุกสูตร ส่วน  หมวด ๕๐   ต่อ ๆ ไป จะย่อพอเห็นความที่สำคัญ).

    ( แบ่งออกเป็น   ๕ วรรค ๆ ละ   ๑๐ สูตร เช่นเดียวกับวรรคที่ ๑   ว่าด้วยบุคคล   วรรคที่ ๒ ว่าด้วยความสุข   วรรคที่ ๓   ว่าด้วยสิ่งที่มีเครื่องหมาย   วรรคที่ ๔   ว่าด้วยธรรม  และวรรคที่ ๕  ว่าด้วยพาล ).

    ๑ . ทรงแสดงบุคคล   ๒ ประเภท ในลักษณะต่าง ๆ เช่น พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า กับพระเจ้าจักรพรรดิ์ เป็นผู้เกิดเพื่อประโยชน์และความสุขแก่โลก,   เป็นอัจฉริยมนุษย์,   สิ้นชีวิตก็ทำให้คนส่วนมากเดือดร้อนถึง,   เป็นผู้ควรแก่สตูป ( ก่อเจดีย์ไว้ใส่อัฏฐิธาตุหรือกระดูกเมื่อสิ้นชีวิตแล้ว) เป็นต้น.

   ๒. ทรงแสดงความสุข   ๒ อย่าง หลายประเภท ความสุขของคฤหัสถ์ กับความสุขในการบรรพชา,   ความสุขในกาม กับความสุขในการออกจากกาม,   ความสุขที่มีกิเลส กับความสุขที่ไม่มีกิเลส,   ความสุขที่มีอาสวะ ( กิเลสที่ดองอยู่ในสันดาน ) กับความสุขที่ไม่มีอาสวะ ,   ความสุขที่มีอามิส กับความสุขที่ไม่มีอามิส,   ความสุขที่ประเสริฐ ( อริยะ) กับความสุขที่ไม่มีประเสริฐ,   ความสุขทางกาย กับความสุขทางใจ,   ความสุขที่มีปีติ ( ความอิ่มใจ ) กับความสุขที่ไม่มีปีติ ,   ความสุขที่มีความสำราญ กับความสุขที่มีความวางเฉย ,   ความสุขที่เนื่องด้วยสมาธิ กับความสุขที่ไม่เนื่องด้วยสมาธิ เป็นต้น.

    ๓. ทรงแสดงว่า อกุศลบาปธรรมย่อมเกิดขึ้นเพราะมีนิมิต ( เครื่องหมายในจิตใจ ) มิใช่เกิดขึ้นโดยไม่มีนิมิต. เพราะละนิมิตได้ อกุศลบาปธรรมก็จะไม่มี. แล้วทรงแสดงหลักการโดยทำนองเดียวกันว่า อกุศลบาปธรรมย่อมเกิดขึ้นเพราะมีต้นเหตุ ( นิทาน ) ,   มีเหตุ,   มีเครื่องปรุง,   มีปัจจัย,   ในรูป,   มีเวทนา,   มีสัญญา,   ( ความจำได้หมายรู้ ),   มีวิญญาน ( ความรู้แจ้งอารมณ์ ),   มีอารมณ์ที่ปัจจัยปรุงแต่ง.

   ๔. ทรงแสดงธรรมที่เป็นคู่กัน   ๒ อย่าง หลายประเภท คือเจโตวิมุต ( ความหลุดพ้นเพราะสมาธิ ) กับปัญญาวิมุติ ( ความหลุดพ้นเพราะปัญญา ),   ความเพียร กับความที่จิตอมีอารมณ์เป็นหนึ่ง ,   นาม กับรูป,   วิชชา ( ความรู้) กับวิมุติ ( ความหลุดพ้น ),   ภวทิฏฐิ ( ความเห็นว่าเที่ยง ) กับวิภวทิฏฐิ ( ความเห็นว่าขาดสูญ ),   ความไม่มีหิริ กับความไม่มีโอตตัปปะ,   หิริ ( ความละอายต่อปาป ) กับการโอตตัปปะ ( ความเกรงกลัวต่อบาป ),   ความเป็นผู้ว่ายาก กับการคบคนชั่วเป็นมิตร,   ความเป็นผู้ว่าง่าย กับการคบคนดีเป็นมิตร,   ความเป็นผู้ฉลาดในธาตุ กับความเป็นผู้ฉลาดในมนสิการ ( ความใสใจหรือทำในใจ ),   ความเป็นผู้ฉลาดในอาบัติ กับความเป็นผู้ฉลาดในการออกจากอาบัติ.

   ๕. ทรงแสดงคนพาลกับบัณฑิต   ๒ ประเภท หลายอย่าง โดยแบ่งไปตามลักษณะ คือผู้เอาภาระที่ยังไม่มาถึง กับไม่เอาภาระที่มาถึง เป็นพาล ที่ตรงกันข้ามเป็นบัณฑิต ,   ผู้สำคัญว่าควรในของที่ไม่ควรกับสำคัญว่าไม่ควรในของที่ควร เป็นพาล ที่ตรงกันข้ามเป็นบัณฑิต,   ผู้สำคัญผิดในเรื่องต่าง ๆ เช่น อาบัติ,   ธรรมะ,   วินัย,   ว่าไม่เป็นอาบัติ   ไม่เป็นธรรมะ   ไม่เป็นวินัย   เป็นคนพาล   ที่ตรงกันข้ามเป็นบัณฑิต แล้วทรงแสดงว่าอาสวะ ( กิเลสที่ดองในสันดาน ) ย่อมเจริญและไม่เจริญแก่บุคคล   ๒ ประเภท ที่สำคัญผิดต่าง ๆ กับที่ไม่สำคัญผิดต่าง ๆ ในเรื่องที่ควรรังเกียจเรื่องอาบัติ,   ธรรมะและวินัย.

   ( มี   ๕๐ สูตร และ   ๕ วรรค   เช่นเดียวกัน   วรรคที่ ๑   ว่าด้วยความหวัง,   วรรคที่ ๒   ว่าด้วยการขอร้อง , วรรคที่ ๓   ว่าด้วยทานการให้,   วรรคที่ ๔   ว่าด้วยการต้อนรับ,   วรรคที่ ๕   ว่าด้วยสมาบัติ).

    ๑. ทรงแสดงความหวังที่ละได้ยาก คือความหวังในลาภ กับความหวังในชีวิต,   บุคคลที่หาได้ยาก คือบุพพการี ( ผู้ทำคุณก่อน ) กตัญญูกตเวที ( ผู้รู้คุณและตอบแทน),   บุคคลที่หาได้ยาก คือผู้อิ่ม กับผู้ทำให้คนอื่นอิ่ม,   บุคคลที่ทำให้อิ่มได้ยาก คือผู้เก็บไว้ ( ไม่ใช้เอง ไม่ให้ใคร ) กับผู้สละสิ่งที่ได้มาแล้ว,   ส่วนบุคคลที่ทำให้อิ่มได้ง่าย คือที่ตรงกันข้าม,   ปัจจัยให้เกิดราคะ ( ความกำหนัดยินดี ) คือความกำหนดเครื่องหมายสิ่งที่งาม ( สุภนิมิต ) กับการไม่ใส่ใจโดยแยบคาย,     ปัจจัยให้เกิดโทสะ คือความกำหนดเครื่องหมายสิ่งที่ขัดใจ ( ปฏิฆนิมิต )   กับการไม่ใส่ใจโดยแยบคาย,   ปัจจัยให้เกิดความเห็นผิด คือเสียงโฆษณาจากคนอื่น กับการไม่ใส่ใจโดยแยบคาย,   อาบัติ   ๒ อย่าง   ๓ ประเภท คืออาบัติเบา  กับอาบัติหนัก,   อาบัติชั่วหยาบ กับอาบัติไม่ชั่วหยาบ,   อาบัติมีส่วนเหลือ ( ต้องเข้าแล้วยังไม่ขาดจากความเป็นภิกษุ ) กับอาบัติไม่มีส่วนเหลือ ( ต้องเข้าแล้วขาดจากความเป็นภิกษุ).

   ๒. ทรงแสดงว่า ภิกษุผู้มีศรัทธาขอร้องโดยชอบ พึงขอร้องให้ ( ตนเอง ) เป็นเช่นพระสารีบุตรกับพระโมคคัลลานะ เพราะทั้งสองท่านนั้นเป็นเครื่องชั่ง เป็นเครื่องประมาณ ( เป็นมาตรฐาน ) แห่งภิกษุทั้งหลายที่เป็นสาวกของพระองค์,   ส่วนภิกษุณีผู้มีศรัทธา   พึงขอร้องให้เป็นเช่นนางเขมา กับนางอุปปลวัณณา；   อุบาสกผู้มีศรัทธา  พึงขอร้องให้เป็นเช่นจิตตฤหบดี   กับหัตถกะ   อาฬวกะ;   อุบาสิกาผู้มีศรัทธา   พึงขอร้องให้เป็นให้เป็นเช่นขุชชุตตรา อุบาสิกา   กับนางเวฬกัณฏกิยา   ผู้เป็นมารดาของนันทมาณพ    ดูที่พระสุตตันตะเล่ม   ๑๒  หน้า ๑  ( ฝ่ายอุบาสิกา (สาวิกาที่มิได้บวช) (หมายเลข ๕)   จะเห็นว่า ในที่นั้นชื่ออุตตรา   ผู้เป็นมารดาของนันทมาณพ ถ้าเป็นคนเดียวกันก็น่าจะมีชื่อนำหน้าหลายอย่าง อรรถกถาแก้ว่า นางขุชชุตรา   เป็นผู้เลิศทางปัญญา   นันทมาตา ( มารดาของนันทมาณพ ) เป็นผู้เลิศในทางฤทธิ์ )   ต่อจากนั้นทรงแสดงว่า   คนพาลกับบัณฑิตต่างประกอบด้วยธรรม   ๒ อย่าง ในทางที่ตรงกันข้าม   เช่น   คนพาลไม่พิจารณาสอบสวน   ชมผู้ไม่ควรชม ติผู้ไม่ควรติ  ส่วนบัณฑิตตรงกันข้าม เป็นต้น.

   ๓. ทรงแสดงถึงการให้   การบูชา   การสละ   เป็นต้น   ว่ามี   ๒ อย่าง   คือการให้อามิส ( สิ่งของ ) กับการให้ธรรม.

   ๔. ทรงแสดงถึงการต้อนรับ   การแสวงหา   เป็นต้น   ว่ามี   ๒ อย่าง   คือการต้อนรับด้วยอามิส   ( สิ่งของ )   กับการต้อนรับด้วยธรรม.

   ๕. ทรงแสดงถึงความเป็นผู้ฉลาดในการเข้าสมาบัติ   ( เข้าฌาน) กับความเป็นผู้ฉลาดในการออกจากสมาบัติ และธรรมฝ่ายดี   ฝ่ายชั่ว   เป็นคู่ ๆ   กันไป.

   (หมายความว่า หมวดนี้ประมวลพระสูตรที่เป็นพระสูตรที่เป็นเศษของ   ๕๐ อันเหลือมาจากที่ประมวลไว้ในหมวด   ๕๐ หมวดที่แล้วมา   หรือเท่ากับเป็นหมวดรวบรวมพระสูตรที่เป็นเศษของ   ๑๕๐ สูตร).

   ใจความในหมวดนี้ คงกล่าวถึงธรรมที่มีจำนวน   ๒ ข้อ ฝ่ายชั่วฝ่ายดีคู่กัน เช่น ความโกรธกับความผูกโกรธ,   ความลบหลู่บุญคุณท่าน กับการตีเสมอ,   ความริษยา กับความตระหนี,   มายา กับความโอ้อวด,   ความไม่ละอาย กับความไม่เกรงกลัว .   ในฝ่ายดีพึงทราบโดยนัยตรงกันข้าม.

๑. ที่แสดงไว้ในบาลีมีถึง ๒๖ อย่าง

๒. คำว่า ขาดคุณธรรม หมายความรวม ในบาลีแสดงว่า ที่ฟุ้งสร้าน ถือตัว พูดเพ้อ ปากกล้า พูดไม่สำรวม หลงลืมสติ ไม่มีสัมปชัญญะ มีจิตไม่ตั้งมั่น มีจิตหมุนไปผิด ไม่สำรวมอินทรีย์

๓. คำว่า แนะนำยาก แนะนำง่าย เป็นคำแปลหักให้เข้าใจง่าย