พระผู้มีพระภาคเสด็จจาริกไปในแคว้นมคธ เสด็จแวะพัก ณ กรุงราชคฤห์ ทรงอาศัยที่อยู่ของช่างหม้อชื่อภัคคะพักแรมคืน . ตรัสแสดงธรรมแก่กุลบุตรชื่อปุกกุสาติผู้บวชอุทิศพระองค์ แต่ไม่รู้จักพระองค์โดยใจความสำคัญ คือ：-

    บุรุษนี้มีธาตุ ๖ ,   มีอายตนะสำหรับถูกต้อง ๖,   มีความท่องเที่ยวไปแห่งใจ ๑๘ อโนปวิจาร ),   มีธรรมที่ควรตั้งใจไว้ในใจ ๔ ,   บุคคลตั้งอยู่ในธรรมที่ควรตั้งไว้ในใจแล้ว กิเลสย่อมไม่เป็นไป เมื่อกิเลสไม่เป็นไป ก็เรียกได้ว่า มุนีผู้ระงับ,   ไม่ควรประมาทปัญญา ,   ควรตามรักษาสัจจะ ,   ควรเจริญการสละ,   ควรศึกษาความสงบ แล้วได้ตรัสอธิบายรายละเอียด.

    ๒. ในการแจกรายละเอียด   ทรงแสดงธาตุ ๖   ดิน ,  น้ำ ,  ไฟ,ลม ,  อากาศ ,  วิญญาณ ;  อายตนะ   สำหรับถูกต้อง ๖ คือ  ตา,  หู ,  จมูก ,   ลิ้น,   กาย ,   ใจ ;   มโนปวิจาร ๑๘   คือความท่องเที่ยวไปแห่งใจในโสมนัส ( ความดีใจ ) ๖   ในโทมนัส ( ความเสียใจ ) ๖   ในอุเบกขา ( ความรู้สึกเฉย ๆ )   รวมเป็น ๑๘ ;   ธรรมที่ควรตั้งไว้ในใจ ๔   คือ   ปัญญา ,  สัจจะ , จาคะ   ( การสละกิเลส ) ,   และอุปสมะ ( ความสงบระงับ ).   แล้วตรัสอธิบายแต่ละข้อโดยพิสดารต่อไปอีก โดยเฉพาะวิญญาณ   ตรัสอธิบายว่า   ได้แก่สิ่งที่รู้แจ้งสุข   ทุกข์  และไม่ทุกข์ไม่สุข   ( ดูมหาเวทัลลสูตรเทียบดูด้วย ในพระสุตตันตะ   เล่ม ๔   หน้า ๕ ) ในข้อ ๔๓ . มหาเวทัลลสูตร

    ๓. พระปุกกุสาติก็รู้ได้ทันทีว่าตนพบพระศาสดาแล้ว จึงก้มลงกราบขอประทานอภัยโทษ พระผู้มีพระภาคตรัสประทานอภัย.   พระปุกกุสาติ ( ซึ่งเดิมบวชเอาเอง )   จึงกราบทูลขอบวชบรรพชาอุปสมบท.   ตรัสสั่งให้หาบาตรจีวร   ในขณะที่หาบาตรจีวรนั้น   ก็ถูกแม่โคขวิดถึงแก่ชีวิต.   เมื่อมีผู้กราบทูลถามถึงคติในสัมปรายภพ ( ภพเบื้องหน้า )   ของปุกกุสาติ   ก็ตรัสตอบว่า เป็นอนาคามี   เพราะละสัญโญชน์เบื้องต่ำ   ๕ ประการได้.

    พระผู้มีพระภาคประทับ ณ ป่าอิสิปตนนิคทายวัน แขวงกรุงพาราณสี. ตรัสเล่าเรื่องที่ทรงแสดงธรรมจักร ณ ป่าอิสิปตนมิคทายวัน   แล้วตรัสแนะให้คบพระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะ ซึ่งเป็นบัณฑิต   เป็นผู้อนุเคราะห์เพื่อนพรหมจารี   ( คือเพื่อนผู้รวมประพฤติพรหมจารย์   หรือเพื่อนภิกษุด้วยกัน )   ตรัสเปรียบพระสารีบุตรด้วยผู้ให้ดำเนิด เปรียบพระโมคคัลลานะด้วยผู้เลี้ยงดู ( แม่นม ).   พระสารีบุตรแนะนำให้ตั้งอยู่ในโสดาปัตติผล   พระโมคคัลลานะก็แนะนำให้ตั้งอยู่ในมรรคผลที่สูง ๆ ขึ้นไป   และพระสารีบุตรเป็นผู้อาจอธิบายอริยสัจจ์ ๔   โดยพิสดาร.

   ๒. เมื่อพระผู้มีพระภาคตรัสดังนี้แล้ว ก็เสด็จลุกขึ้นเข้าไปสู่พระวิหาร.   พระสารีบุตรก็แสดงธรรมแก่ภิกษุทั้งหลาย   อธิบายเรื่องอริยสัจจ์ ๔   โดยพิสดาร.

    พระผู้มีพระภาคประทับ ณ นิโครธาราม ใกล้กรุงกบิลพัสดุ์ แคว้นสักกะ. พระนางมหาปชาบดีโคตมี นำคู่ผ้าใหม่ซึ่งทรงกรอด้ายเองไปถวายพระผู้มีพระภาค   ขอให้ทรงรับเป็นเป็นการอนุเคราะห์. พระผู้มีพระภาคตรัสแนะให้ถวายในสงฆ์ อันจะชื่อว่าบูชาทั้งพระองค์และพระสงฆ์ .   พระนางมหาปชาบดีโคตมี   ทรงยืนยันขอถวายพระผู้มีพระภาคตามเดินเป็นครั้งที่ ๒   และครั้งที่ ๓   พระผู้มีพระภาคก็ทรงแนะนำตามเดิมแม้ครั้งที่ ๒   แม้ครั้งที่ ๓.

   ๒. พระอานนท์จึงกราบทูลขอให้พระองค์ทรงรับ โดยอ้างอุปการคุณ ซึ่งพระนางมหาปชาบดีโคตมี เคยมีต่อพระผู้มีพระภาคในการที่ทรงเลี้ยงดู   ทรงให้ดื่มถัญญ์ ( น้ำนม )   ภายหลังที่พระพุทธมารดาสวรรคต และอ้างอุปการคุณที่พระผู้มีพระภาคทรงมีต่อพระนางมหาปชาบดี โคตมี   เป็นเหตุให้พระนางถึงพระพุทธ   พระธรรม   พระสงฆ์เป็นสรณะ,   ทรงเว้นจากการฆ่าสัตว์   ลักทรัพย์   ประพฤติผิดในกาม   พูดปด   ดื่มน้ำเมาคือสุราและเมรัย,   ทรงประกอบด้วยความเลื้อมใสอันไม่หวั่นไหวในพระพุทธ   พระธรรม   พระสงฆ์. ประกอบด้วยศีลที่พระอริยเจ้าใคร่ ,   ทรงหมดความสงสัยในอริยสัจจ์   ๔ ประการ.   พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า   บุคคลอาศัยผู้ใด   แล้วตั้งอยู่ในคุณธรรมตามที่พระอานนท์กล่าวมานั้น   พระองค์ไม่ตรัสการที่บุคคลนั้นกราบไว้   ลุกขึ้นต้อนรับ   ทำอัญชลีกรรม ( พนมมือไหว้ )   สามีจิกรรม   ( การแสดงอัธยาศัยไมตรีให้เหมาะสมแก่ฐานะ ) และการให้ปัจจัย ๔   มีผ้านุ่งห่ม   เป็นต้น   ว่าเป็นการตอบแทนอันดีต่อผู้ที่ตนอาศัยนั้น.

   ๓. แล้วทรงแสดงทักษิณา ( ของให้หรือของถวาย )   ที่เจาะจงบุคคล ๑๔   ประเภทเป็นข้อ ๆ ไป   คือ   การที่บุคคลถวายทานหรือให้ทาน    ๑. ในพระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า    ๒. ในพระปัจเจกพุทธเจ้า    ๓. ในพระอรหันตสาวกของพระตถาคต    ๔. ในท่านผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอรหัตตผล    ๕. ในพระอนาคามี    ๖. ในท่านผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งอนาคามิผล    ๗. ในพระสกทาคามี    ๘. ในท่านผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งสกทาคามิผล    ๙. ในพระโสดาบัน    ๑๐. ในท่านผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล    ๑๑. ในท่านผู้ปราศจากความกำหนัดในกาม ภายนอก ( พระพุทธศาสนา )    ๑๒. ในบุถุชน ( คนยังหนาด้วยกิเลส ) ผู้มีศีล    ๑๓. ในบุถุชนผู้ทุศีล    ๑๔. ในสัตว์ดิรัจฉาน.

   ๔. แล้วทรงแสดงว่า ทักษิณา   มีคุณอันพึงหวังได้   คือทานที่ให้ในสัตว์ดิรัจฉาน มีคุณถึงร้อย ,   ในบุถุชนผู้ทุศีล มีคุณถึงพัน ,   ในบุถุชนผู้มีศีล มีคุณถึงแสน ,   ในท่านผู้ปราศจากความกำหนัดในกาม   ภายนอก ( พระพุทธศาสนา )   มีคุณถึงแสนโกฏิ ,   ในท่านผู้ปฏิบัติเพื่อทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล   มีคุณเป็นอสงไขย ( นับไม่ได้ )   อัปไมย   ( ประมาณไม่ได้ )   จึงไม่จำเป็นต้องกล่าวถึงทานที่ถวายในบุคคลที่สูงขึ้นไปกว่านี้.

   ๕. แล้วทรงแสดงทักษิณา ( ของถวาย )   ที่เป็นไปในสงฆ์   ๗ ประเภท   คือ    ๑. ในสงฆ์สองฝ่าย (ภิกษุสงฆ์ ,   ภิกษุณีสงฆ์ )   มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุข    ๒. ในสงฆ์สองฝ่าย เมื่อพระตถาคตปรินิพพานแล้ว    ๓. ในภิกษุสงฆ์    ๔. ในภิกษุณีสงฆ์   ๕. ทักษิณาที่เจาะจงภิกษุ   หรือภิกษุณีจำนวนเท่านั้นเท่านี้จากสงฆ์   ๖. ทักษิณาที่เจาะจงภิกษุเท่านั้นเท่านี้จากสงฆ์   ๗. ทักษิณาที่เจาะจงภิกษุณีเท่านั้นเท่านี้จากสงฆ์.

   ๖. ตรัสว่า ในอนาคตกาลนานไกล   จักมีโคตรภู ^๑   (สงฆ์ ) ผู้มีผ้ากาสาวะที่คอ   เป็นผู้ทุศีล   มีบาปธรรมบุคคลจักถวายทานอุทิศสงฆ์ในโคตรภู (สงฆ์ )   ผู้ทุศีลเหล่านั้น   แม้ทักษิณาที่เป็นไปในสงฆ์นั้น   เราก็กล่าวว่านับไม่ได้ประมาณไม่ได้.   เราไม่กล่าวว่า   ทานที่เจาะจงบุคคลมีผลมากกว่าทักษิณาที่เป็นไปในสงฆ์โดยปริยายไร ๆ เลย.

   ๗. ตรัสแสดงความบริสุทธิ์แห่งทักษิณา  ๔ อย่าง   คือทักษิณาที่    ๑. บิริสุทธิ์ฝ่ายทายก ( ผู้ให้ )   ไม่บริสุทธิ์ฝ่ายปฏิคาหก ( ผู้รับ )    ๒. บริสุทธิ์ฝ่ายปฏิคาหก   ไม่บริสุทธิ์ฝ่ายทายก    ๓. ไม่บริสุทธิ์ทั้งฝ่ายทายก   ทั้งฝ่ายปฏิคาหก    ๔. บริสุทธ์ทั้งฝ่ายทายก   ทั้งฝ่ายปฏิคาหก.   พร้อมทั้งทรงแสดงรายละเอียดกำหนดความบริสุทธิ์และไม่บริสุทธิ์   ด้วยการที่บุคคลมีศีล   มีกัลยาณธรรม   และทุศีล   มีบาปธรรม.
   

    พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม. สมัยนั้นอนาถปิณฑิกคฤหบดีไม่สบาย เป็นไข้หนัก จึงส่งคนไปกราบทูลพระผู้มีพระภาคให้ทรงทราบ และให้ถวายบังคมแทนตน กับส่งคนไปอาราธนาพระสารีบุตรไปยังที่อยู่ของตน เพื่อเป็นการอนุเคราะห์ พระสารีบุตรรับนิมนต์แล้วก็ไปเยี่ยมไต่ถาม โดยมีพระอานนท์ตามไปด้วย เป็นปัจฉาสมณะ ( ภิกษุผู้ติดตาม ) คฤหบดีกล่าวตอบว่า มีทุกขเวทนากล้า จึงกล่าวธรรมสั่งสอน คือ ：-

   ๑. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือรูป   หู   จมูก  ลิ้น   กาย   ใจ   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยตา   หู  จมูก  ลิ้น   กาย  ใจ .

   ๒. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือรูป   กลิ่น   เสียง  รส   โผสฐัพพะ ( สิ่งที่พึงถูกต้องด้วยกาย )   ธรรมะ   ( สิ่งที่พึงรู้แจ้งได้ด้วยใจ )   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยรูป   เสียง   กลิ่น   รส   โผฏฐัพพะ   ธรรมะ.

   ๓. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือวิญญาณ ( ๖ )   มีจักขุวิญญาณ ( ความรู้แจ้งอารมณ์ทางตา )   เป็นต้น   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยวิญญาณ ( ๖ )   มีจักขุวิญญาณเป็นต้น.

   ๔. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือสัมผัส   ( ความถูกต้อง ๖ )   มีจักขุสัมผัส ( ความถูกต้องทางตา   เป็นต้น   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยสัมผัส ( ๖ )   มีจักขุสัมผัส   เป็นต้น

   ๕. ท่านพึงสำเนียกว่า  จักไม่ยึดถือเวทนา   ( ความรู้สึกหรือเสวยอารมณ์ ๖ )  มีจักขุสัมผัสสชาเวทนา ( ความรู้สึกอารมณ์อันเกิดแต่สัมผัสทางตา )   เป็นต้น และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยเวทนา ( ๖ ) มีจักขุสัมผัสสชาเวทนา เป็นต้น.

   ๖. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือธาตุดิน  ธาตุน้ำ  ธาตุไฟ   ธาตุลม   ธาตุอากาศ  และธาตุรู้  ( วิญญาณธาตุ )  และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยธาตุดิน   เป็นต้น.

   ๗. ท่านพึงสำเนียกว่า จักไม่ยึดถือ ( ขันธ์ ๕ ) รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยรูป เป็นต้น.

   ๘. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือ   ( อรูปฌาน ๔ คือ )   อากาสานัญจายตนะ   วิญญาณัญจายตนะ   อากิญจัญญายตนะ  และเนวสัญญานาสัญญายตนะ ^๒   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยอากาสานัญจายตนะ   เป็นต้น.

   ๙. ท่านพึงสำเนียกว่า  จักไม่ยึดถือโลกนี้โลกหน้า   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยโลกนี้โลกหน้า.

   ๑๐. ท่านพึงสำเนียกว่า   จักไม่ยึดถือสิ่งที่ได้เห็น   ได้ฟัง   ได้ทราบ  ได้รู้แจ้ง   ได้แสวงหา   ได้ติดตามด้วยใจ   และวิญญาณของท่านจักไม่อาศัยสิ่งนั้น.

   อนาถปิณฑิกคฤหหบดีได้ฟัง   ก็ร้องไห้   พระอานนท์จึงถามว่า  ท่านยังติดยังอาลัยอยู่หรือ .    คฤหบดีตอบว่า   มิได้ติด   มิได้อาลัย   แต่ไม่เคยได้ฟังธรรมิกถาอย่างนี้ .     เมื่อทราบว่าธรรมิกถาเช่นนี้ ไม่ได้แสดงแก่คฤหัสถ์ผู้นุ่งผ้าขาว   แต่แสดงแก่บรรพชิต   จึงขอร้องพระสารีบุตรให้แสดงแก่คฤหัสถ์บ้าง เพราะกุลบุตรที่มีกิเลสน้อยมีอยู่จะเป็นผู้รู้ธรรมะได้ ไม่ได้ฟังก็จะเสื่อมจากธรรมะไป. พอพระสารีบุตรและพระอานนท์กลับแล้วไม่นาน อนาถปิณฑิกคฤหบดีก็ถึงแก่กรรมไปเกิดในสวรรค์ชั้นดุสิต แล้วกลับมาปรากฏตนถวายบังคมพระผู้มีพระภาค กล่าวสุภาษิตและชมเชยพระสารีบุตร.

    ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เวฬวนาราม ใกล้กรุงราชคฤห์. พระสารีบุตร ,   พระมหาจุนทะ ,   และพระฉันนะ   อยู่ที่เขาคิชฌกูฏ .   พระฉันนะไม่สบาย   เป็นไข้หนัก. พระสารีบุตรจึงชวนพระมหาจุนทะไปเยี่ยมถามอาการ   พระฉันนะเล่าทุกขเวทนากล้าให้ฟังและแสดงความจำนงจะฆ่าตัวตาย พระสารีบุตรก็ห้ามไว้และแสดงธรรมให้ฟัง   มิให้ยึดถืออายตนะภายในมีตา   เป็นต้น   วิญญาณมีจักขุวิญญาณ   เป็นต้น   อายตนะภายนอกมีรูป ( ที่พึงรู้แจ้งได้ด้วยจักขุวิญญาณ ) เป็นต้น   ว่าเป็นของเรา   เราเป็นนั้น   นั่นเป็นตัวตนของเรา. เมื่อพระสารีบุตรกับพระมหาจุนทะกลับไปแล้ว   พระฉันนะก็ฆ่าตัวตาย   พระสารีบุตรไปกราบทูลถาม   พระผู้มีพระภาคก็ตรัสตอบโดยใจความว่า   ผู้ใดละทิ้งกายนี้   ยึดถือกายอื่น   เรากล่าวว่ามีโทษ แต่ภิกษุฉันนะเป็นผู้ไม่มีโทษ . อรรถกถาแก้ว่า สำเร็จเป็นพระอรหันต์พร้อมกับการสิ้นชีวิต ที่เรียกว่าสมสีสี ).

   ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม .   พระปุณณะเข้าไปเฝ้ากราบทูลขอให้ประทานโอวาท จึงทรงแสดงธรรมสั่งสอนให้ไม่เพลิดเพลินยินดีในรูป   เสียง   กลิ่น  รส   โผโฐัพพะ   และธรรมะที่น่าปรารถนา   รักใคร่ชอบใจ   เมื่อดับความเพลิดเพลินได้ก็ดับทุกข์ได้.

   ๒. พระปุณณะกราบทูลว่า ท่านจักไปอยู่ในชนบทอื่นชื่อสุนาปรันตะ. พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ชาวสุนาปรันตะดุร้าย ถ้าเขาด่าเธอ เธอจะทำอย่างไร กราบทูลว่า ข้าพระองค์จักคิดว่า ด่ายังดีกว่าทำร้ายด้วยมือ . ตรัสถามว่า ถ้าเขาทำร้ายด้วยมือ จะทำอย่างไร กราบทูลว่า ยังดีกว่าใช้ก้อนดินทำร้าย. ตรัสถามว่า ถ้าเขาใช้ก้อนดินทำร้าย จะทำอย่างไร กราบทูลว่า ยังดีกว่าใช้ท่อนไม้ทำร้าย . ตรัสถามว่า ถ้าเขาใช้ท่อนไม้ทำร้าย จะทำอย่างไร กราบทูลว่า ยังดีกว่าทำร้ายด้วยศัสตรา. ตรัสถามว่า ถ้าเขาทำร้ายด้วยศัสตรา จะทำอย่างไร กราบทูลตอบว่า ยังดีกว่าฆ่าด้วยศัสตราที่คม. ตรัสถามว่า ถ้าเขาฆ่าด้วยศัสตราที่คม จะทำอย่างไร กราบทูลว่า บุคคลบางคนยังต้องหาคนมาฆ่า แต่นี่ดีที่ไม่ต้องหา ได้คนที่มาฆ่าให้.

    ๓. พระผู้มีพระภาคทรงอนุโมทนา และตรัสอนุญาตให้ไปได้ ท่านไปอยู่ในที่นั้น ได้แสดงธรรมให้มีผู้ประกาศตนเป็นอุบาสก   ๕๐๐ คน  และท่านเองก็ได้บรรลุวิชชา ๓   ( ระลึกชาติได้ ,   ทิพยจักษุเห็นสัตว์ เกิดตาย ,   ทำอาสวะให้สิ้น ) ภายในพรรษานั้น และได้ปรินิพพานในกาลต่อมา.

    พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม . พระนางมหาปชาบดี โคตมี พร้อมด้วยนางภิกษุณีทั้งหลายเข้าไปเฝ้ากราทูลขอให้ประทานโอวาท ,   จึงทรงมอบหมายให้พระนันทกะผู้ไม่ประสงค์จะให้โอวาทแก่นางภิกษุณี เป็นผู้ทำหน้าที่นี้ ท่านจึงไปสอน   ให้เห็นความไม่เที่ยง   เป็นทุกข์ ( ทนอยู่ไม่ได้ )   ไม่ใช่ตัวตน   ของอายตนะภายในมีตา เป็นต้น   อายตนะภายนอกมีรูป เป็นต้น   วิญญาณ ( ความรู้แจ้งอารมณ์ )   มีจักขุวิญญาณ ( ความรู้แจ้งทางตา ) เป็นต้น   พร้อมด้วยคำด้วยคำถามซักถามให้ตอบด้วยความเห็นจริงของผู้ฟังเอง และพร้อมด้วยคำเปรียบด้วยเปรียบเทียบหลายข้อ. พระผู้มีพระภาคตรัสชมเชยมาก.

    ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม.   ตรัสสอนพระราหุลให้เห็นความเป็นของไม่เที่ยงเป็นทุกข์ ( ทนอยู่ไม่ได้ )   และไม่ใช่ตัวตนของอายนตะภายในมีตา เป็นต้น   อายตนะภายนอกมีรูป เป็นต้น   วิญญาณมีจักขุวิญญาณ ( ความรู้แจ้งอารมณ์ด้วยตา ) เป็นต้น   สัมผัส (ความถูกต้อง ) มีจักขุสัมผัส เป็นต้น   เวทนา ( ความรู้สึกอารมณ์ )   มีเวทนาที่เกิดจากจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย เป็นต้น.   พระราหุลก็มีจิตหลุดพ้นจากอาสวะไม่ถือมั่นด้วยอุปทาน.

    ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม. ตรัสสอนภิกษุทั้งหลายถึงธรรมะหมวด ๖ รวม ๖ ข้อ คือ    ๑. อายตนะภายใน ๖ มีตา เป็นต้น    ๒. อายตนะภายนอก ๖ มีรูป เป็นต้น    ๓. วิญญาณกาย ( หมวดวิญญาณ ) ๖ มีจักขุวิญญาณ เป็นต้น   ๔. ผัสสกาย ( หมวดความถูกต้อง ) ๖ มีจักขุสัมผัส เป็นต้น    ๕. เวทนากาย ( หมวดเวทนาคือความรู้สึกอารมณ์ ) ๖ มีเวทนาที่เกิดเพราะจักขุสัมผัสเป็นปัจจัย เป็นต้น     ๖. ตัญหากาย ( หมวดตัญหา ความทะยานอยาก ) ๖. มีตัญหาที่เกิดจากเวทนาอันเนื่องมาแต่จักขุสัมผัสเป็นปัจจัย เป็นต้น. พร้อมทั้งตรัสสอนให้เห็นความไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มิใช่ตัวตนของสิ่งเหล่านั้น. เมื่อจบพระธรรมเทศนา ภิกษุประมาณ ๖๐ รูป มีจิตหลุดพ้นจากอาสวะ ไม่ถือมั่นด้วยอุปาทาน ( เป็นพระอรหันต์ ).

    ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม. ทรงแสดงธรรมชื่อว่า   “ มหาสฬายตนิกะ”   ( ธรรมที่เกี่ยวด้วยอายตนะ ๖ อย่างพิสดาร )   โดยทรงแสดงว่า เมื่อไม่รู้ไม่เห็นธรรม ๖ หมวด   ดั่งที่ทรงแสดงในฉฉักกสูตร ( ก่อนหน้าสูตรนี้สูตรเดียว )   ตามเป็นจริง   ความลำบาก   เดือดร้อนกระวนกระวาย   ทั้งทางกายและทางจิตก็จะเจริญขึ้น ผู้ไม่รู้นั้น ย่อมได้เสวยทั้งทุกข์กายทุกข์ใจ . แล้วทรงแสดงให้เห็นว่า   ถ้ารู้เห็นตามเป็นจริง   ไม่กำหนัดยินดี   ก็จะชื่อว่าทำมรรคมีองค์ ๘   ให้บริบูณ์   เมื่อทำได้อย่างนั้น   ก็จะชื่อว่าทำธรรมะอื่น ( ในโพธิปักขิยธรรม ดูที่พระสุตตันตะ เล่ม ๒   หน้า ๒ ) ในข้อเรื่องเสด็จป่ามหาวันให้บริบูรณ์ด้วย.

   ๒. ครั้นแล้วทรงแสดงธรรมะที่เทียมคู่   คือสมถะ ( การทำใจให้สงบ )   และวิปัสสนา ( การทำปัญญาให้เห็นแจ้ง )  และแสดงธรรมที่ควรกำหนดรู้ คือขันธ์ ๕ ;   ธรรมที่ควรละ คืออวิชชา ( ความไม่รู้อริยสัจจ์ ๔ )   และภวตัญหา ( ความอยากเป็นนั้นเป็นนี่ ) ;   ธรรมที่ควรเจริญ คือสมถะและวิปัสสนา ;   ธรรมที่ควรทำให้แจ้ง คือวิชชา ( ความรู้อริยสัจจ์ ๔ )   และวิมุติ ( ความหลุดพ้น).

    พระผู้มีพระภาคเสด็จจาริกไปในแคว้นโกศล พร้อมด้วยภิกษุสงฆ์หมู่ใหญ่ . เสด็จแวะพัก ณ หมู่บ้านพราหมณ์แคว้นโกศลชื่อนครวินทะ ตรัสแสดงธรรมแก่พราหมคฤหบดีเหล่านั้น ผู้มาเฝ้าว่า ถ้านักบวชลัทธิอื่นถามท่านว่า   สมณพราหมณ์เช่นไร   ไม่ควรสักการะเคารพนับถือบูชา   ก็พึงตอบว่า ได้แก่สมณพราหมณ์พวกที่ยังไม่ปราศจากราคะ ( ความกำหนัดยินดี )   โทสะ ( ความคิดประทุษร้าย )  โมหะ ( ความหลง )   ในรูป   เสียง   กลิ่น   รส  โผฏฐัพพะ ( สิ่งที่ถูกต้องได้ด้วยกาย )   และธรรมะ ( สิ่งที่รู้ได้ด้วยใจ )   มีจิตยังไม่สงบระงับในภายใน   ยังประพฤติเสมอบ้าง   ไม่เสมอบ้าง   ( ลุ่ม ๆ ดอน ๆ )   ทางกาย   วาจา  ใจ   ทั้งนี้เพราะพวกเราเอง   ( ที่เป็นคฤหัสถ์ ) ก็มีความประพฤติเช่นนั้น   เมื่อไม่เห็นความประพฤติสม่ำเสมอ (เรียบร้อย )   หรือคุณธรรมที่ยิ่งขึ้นไปของสมณพราหมณ์เหล่านั้น   จึงไม่ควรสักการะบูชาสมณพราหมณ์เหล่านั้น .     ถ้านักบวชลัทธิอื่นจะพึงถามถึงสมณพราหม์ที่ควรสักการะเคารพนับถือบูชา   ก็พึงทราบโดยนัยตรงกันข้าม   ( คือที่ปราศจากราคะ  โทสะ  โมหะ ).

   ๒. ครั้นแล้วตรัสต่อไปถึงการที่นักบวชลัทธิอื่นจะพึงถามอาการและความเป็นไปของสมณพราหมณ์ ที่พวกท่านกล่าวว่า   เป็นผู้ปราศจากราคะ   ปฏิบัติเพื่อนำออกซึ่งราคะ   ปราศจากโทสะ   ปฏิบัติเพื่อนำออกซึ่ง  โทสะ   ปราศจากโมหะ   ปฏิบัติเพื่อนำออกซึ่งโมหะ     พวกท่านพึงตอบว่า สมณพราหมณ์เหล่านั้นเสพเสนาสนะป่าอันสงัด   ไม่มีรูป  เสียง   เป็นต้น   ที่เห็นแล้ว   ฟังแล้ว   เป็นต้น   จะทำให้ยินดียิ่ง.

   พราหมณ์คฤหบดีชาวบ้านนครวินทะ กราบทูลสรรเสริญพระธรรมเทศนา แสดงตนเป็นอุบาสก ถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะตลอดชีวิต.

    ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ เชตวนาราม ใกล้กรุงราชคฤห์. เวลาเย็นพระสารีบุตรออกจากที่เร้นมาเฝ้าถวายบังคมแล้วนั่ง ณ ที่ควรส่วนหนึ่ง จึงตรัสถามพระสารีบุตรว่า อินทรีย์ของท่านผ่องใส ฉวีวรรณของท่านบริสุทธิ์ ท่านอยู่ด้วยธรรมเป็นเครื่องอยู่อะไรมาก เมื่อพระสารีบุตรกราบทูลว่า อยู่ด้วยสุญญตาวิหาร ( ธรรมเป็นเครื่องอยู่มีความว่างเปล่าเป็นอารมณ์ ) จึงตรัสว่า ดีแล้วที่อยู่ด้วยธรรมเป็นเครื่องอยู่แห่งมหาบุรุษ.

   ๒. ครั้นแล้วตรัสถึงการที่ภิกษุผู้หวังจะมาอยู่มากด้วยสุญญตาวิหาร  พึงพิจารณาว่า เราเข้าสู่หมู่บ้าน   เพื่อบิณฑบาตโดยทางใด   เที่ยวไปในที่ใด   กลับจากบิณฑบาตโดยทางใด   ในทางนั้น   ที่นั้น   เรามีความพอใจ   มีความกำหนัดยินดี   มีความคิดประทุษร้าย   ความหลง   ความขัดข้องแห่งจิตในรูป   เสียง   เป็นต้น หรือไม่   เมื่อพิจารณารู้ว่าเรายังมีความพอใจในรูป เสียง   เป็นต้น   ก็พึงพยายามเพื่อละอกุศลบาปธรรมเหล่านั้น   ถ้าไม่พิจารณาเห็นว่าเราไม่มีความพอใจในรูป  เสียง   เป็นต้น   ก็พึงอยู่ด้วยปีติปราโมทย์นั้น  ศึกษาอยู่ในกุศลธรรมทั้งหลายทั้งกลางวันกลางคืน.

   ๓. ต่อจากนั้นพึงพิจารณาว่า เราละกามคุณ ๕   ( รูป   เสียง  กลิ่น   รส   โผฏฐัพพะ   ที่น่าปรารถนา รักใคร่พอใจ )   และนีวรณ์ ๕   ( กิเลสอันกั้นจิตมิให้บรรลุความดี )   ได้แล้วหรือยัง   เมื่อพิจารณาเห็นว่ายังละไม่ได้   ก็พึงพยายามเพื่อละ   เมื่อพิจารณาเห็นว่าละได้แล้ว   ก็พึงอยู่ด้วยปีติปราโมทย์นั้น   ศึกษาอยู่ในกุศลธรรมทั้งหลายทั้งกลางวันกลางคืน.

   ๔. ครั้นแล้วทรงพิจรณาแสดงการพิจรณาข้อธรรมอื่นอีก คือ   อุปาทานขันธ์ ๕   กำหนดรู้แล้วหรือยัง ;   สติปัฏฐาน ๔   เจริญแล้วหรือยัง ;   ความเพียรชอบ   ๔ เจริญแล้วหรือยัง ;   ธรรมะอันให้บรรลุความสำเร็จ ๔ อย่าง,   ธรรมอันเป็นใหญ่ในหน้าที่ของตน ๕ อย่าง ,   ธรรมอันเป็นกำลัง ๕ อย่าง ,   ธรรมะอันเป็นองค์แห่งปัญญาเครื่องตรัสรู้ ๗ อย่าง ,  ทางมีองค์ ๘ อันประเสริฐ ,   สมถะ ( การทำจิตให้สงบ ) และวิปัสสนา ( การทำปัญญาให้เห็นแจ้ง ) เจริญแล้วหรือยัง ;   วิชชา ( ความรู้อริยสัจจ์ ๔ ) ,   วิมุติ ( ความหลุดพ้น ) ทำให้แจ้งแล้วหรือยัง .     เมื่อพิจารณาเห็นว่าอะไรยัง   ก็พึงพยายามเพื่อทำการนั้น ๆ เมื่อเห็นว่าทำสำเร็จแล้ว   ก็พึงอยู่ด้วยปีติปราโมทย์นั้น   ศึกษาอยู่ในกุศลธรรมทั้งหลายทั้งกลางวันกลางคืน ( ดูที่ข้อความน่ารู้จากพระไตรปิฎก ) และที่ พระสุตตันตะ เล่ม ๒ หน้า ๔ ประกอบด้วย.

   ๕. ตรัสสรุปในที่สุดว่า สมณะหรือพราหมณ์ในอดีตกาล   อนาคตกาลนานไกล หรือในบัดนี้ที่ทำบิณฑบาตให้บริสุทธิ์ก็พิจารณาแล้วอย่างนี้ ทำให้บิณฑบาตบริสุทธิ์อย่างนี้.

    ๑. พระผู้มีพระภาคประทับ ณ ป่าไผ่   ใกล้นิคม ชื่อกัชชังคลา. ตรัสถามอุตตรมาณพผู้เป็นศิษย์ของปาราสิริยพราหมณ์ว่า พราหมณ์ผู้นั้นแสดงถึงการอบรมอินทรีย์ ^๓   แก่สาวกอย่างไร   มาณพกราบทูลว่า   พราหมณ์สอนไม่ให้เห็นรูป   ไม่ให้ฟังเสียง   พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า   ถ้าอย่างนั้น   คนตาบอดหูหนวกก็จักชื่อว่าได้อบรมอินทรีย์ด้วย   มาณพก็เก้อเขิล   นิ่งก้มหน้า.

   ๒. จึงตรัสกะพระอานนท์ว่า ปาราสิริยพราหมณ์แสดงการอบรมอินทรีย์แก่สาวก ต่างจากการอบรมอินทรีย์ในอริยวินัย ( วินัยของพระอริยเจ้า )   เมื่อพระอานนท์กราบทูลขอให้ทรงอธิบาย   จึงตรัสแสดงถึงการอบรมอินทรีย์   เมื่อเห็นรูป   ฟังเสียง   ดมกลิ่น   ลิ้มรส   ถูกต้องโผฏฐัพพะ   และรู้ธรรมะว่า   ความพอใจ   ความไม่พอใจ   หรือทั้งพอใจและไม่พอใจเกิดขึ้น   ก็ให้รู้เท่าทันว่าเกิดขึ้นแล้ว   แต่เป็นของหยาบอันปัจจัยปรุงแต่ง   ส่วนความวางเฉยเป็นของสงบระงับและปราณีต ทรงสรุปว่า ทำอย่างนี้เป็นการอบรมอินทรีย์อันยอดเยี่ยมในอริยวินัย.

   ๓. แล้วทรงแสดงข้อปฏิบัติของเสขะ   ( พระอริยบุคคลที่ยังมิได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์ยังศึกษาอยู่ ) ว่า   เมื่อเห็นรูป   เสียง   เป็นต้น   เกิดความพอใจ   ไม่พอใจ   หรือทั้งพอใจและไม่พอใจขึ้น   ก็เบื่อหน่ายเกลียดชัง   ความรู้สึกพอใจ   เป็นต้น   ที่เกิดขึ้นนั้น.

   ๔. ทรงแสดงการที่พระอริยเจ้าอบรมอินทรีย์แล้ว   คือเมื่อเห็นรูป   เสียง เป็นต้น   เกิดความพอใจ   เป็นต้น   ใคร่จะอยู่อย่างกำหนดหมายว่าไม่เป็นปฏิกูล ( น่าเกลียด ) ในสิ่งปฏิกูล ;   กำหนดหมายว่าปฏิกูลในสิ่งไม่ปฏิกูล ;   กำหนดหมายว่าไม่ปฏิกูลในสิ่งปฏิกูลและไม่ปฏิกูล ;   กำหนดหมายว่าปฏิกูลในสิ่งที่ไม่ปฏิกูลและปฏิกูล ;   หรือใคร่จะเพิกถอนทั้งสิ่งปฏิกูลและไม่ปฏิกูล   อยู่อย่างวางเฉย   มีสติสัมปชัญญะ   ก็ทำได้ทุกอย่าง.
   

๑. โคตรภูสงฆ์ หมายถึงสงฆ์โดยชื่อ แต่ความประพฤติย่อหย่อน อรรถกถาแสดงว่า ได้แก่ผู้มีผ้ากาสาวะพันที่มือหรือคอพอเป็นเครื่องหมาย แต่มีบุตรภริยา และประกอบอาชีพต่าง ๆ เช่น   กสิกรรม   พาณิชยกรรม   ตามปกติ.   อนึ่ง คำว่า โคตรภู นี้ ยังหมายถึงผู้อยู่กึ่งกลางระหว่างพระอริยเจ้า กับบุถุชน คือคนที่ยังหนาไปด้วยกิเลส

๒. โปรดดูคำอธิบายในข้อความน่ารู้จากพระไตรปิฎก หมายเลข ๗

๓. คำว่า  อินทรีย์   ในที่นี้  หมายถึงสิ่งที่เป็นใหญ่ในหน้าที่ของตน   คือ   ตา   หู   จมูก   ลิ้น   กาย   ใจ